O‘ZBEKISTONDA
FANLARARO
INNOVATSIYALAR
VA
15-
SON
ILMIY
TADQIQOTLAR
JURNALI
20.01.2023
Olamning lisoniy manzarasida konseptosfera til birliklari va ma’nolar
majmui
bilan ifodalanadi. Konseptosfera tildagi alohida so‘zlar orqali ham ifodalanishi mumkin.
Bunda biror konseptga xos bo‘lgan tushuncha va ma’nolarning maydoni yoki ularning
majmui konseptosferani tashkil qiladi.
Konsept va konseptosfera terminlarining o‘xshash tomonlari ularning inson
ongida paydo bo‘lib, biror bir obrazni tasvirlashida ko‘rinadi. Binobarin, konseptosfera
fikrlash in’ikosi sifatida hamda universal bir predmetga xos ramziy birliklarning
majmui sifatida insonlarning axborot doirasini tashkil qilib, u til birliklari bo‘lgan so‘z,
metafora, frazeologizmlar, sintaktik struktura kabilar orqali ifodalanadi [2].
Metafora nominativ, obrazli va ekspressiv
funksiyasidan tashqari, yana
konseptual vazifani ham bajaradi. Konseptual metaforaning roli ayniqsa, mavhum
tushunchalarni belgilashda yaqqol ko‘rinadi. Metaforaning
mazmuni asosiy va
ko‘makchi komponentlarning o‘zaro ta’sirida namoyon bo‘ladi. Metafora borliqdagi
turli sohalarda mavjud bo‘lgan ob’ektlarni nomlab, shu bilan tilning leksik va
frazeologik qatlamlarini boyituvchi vositadir. Bunda «konseptual
metafora avval
lisoniy aks ettirilmagan hodisalarni verballashtiradi va unga borliqni yanada
chuqurroq, konseptual sathda ifodalovchi vosita sifatida qaraladi. Ushbu maqolada
«zoomorfizm» konsept bo‘lsa, uni qurshab olgan semantik/pragmatik
maydon
«konseptosfera» (termini)da yoritildi.
Quyida «odam+hayvon» konseptosferasida arximetafora va metaforik hodisaning
iboralar yasalishidagi ishtiroki jarayonini qisqa ifodalashga harakat qilindi. Bunda inson
tafakkurida metafora hosil bo‘lishiga qadar birlamchi yadro arximetafora mavjudligi
ifodalashga harakat qilindi.
Bu konseptosferada «tana + harakat» maydonida joylashgan «harakat pastdan» va
«harakat tepadan» arximetaforalari voqelikda kishining muayyan holatini ularga xos
konseptual metaforalar (paytavaga qurt tushmoq)
qurt (g‘imirlash) va (tanada
chumoli o‘rmalamoq)
chumoli (jimirlash) zoomorfizmlari orqali yaralishida u yoki bu
jihatdan asos bo‘ldi. Binobarin, bu «odam+hayvon» konseptosferasida inson fikrlashiga
oid in’ikoslar, universal ramziy birliklarning majmui
arximetafora va metafora;
metaforalar o‘z navbatida «paytavasiga qurt tushmoq» va «(tanasida) chumoli
o‘rmalagandek» FBlar orqali ifodalandi: 1) Paytava issiq tutish va terlamaslik uchun
oyoqqa o‘raladigan mato bo‘lib, u oyoqqa o‘ralganda uning
ichiga tushib qolgan qurt
g‘imirlasa, odam tipirchilab qolishi mumkin. Bu iboraning to‘g‘ri ma’nosi. Ammo
paytava deyarli qo‘llanilmaydigan bugungi kunda biror odamga nisbatan bu ibora
ishlatilsa, demak, ishlar joyida emas, nimadandir o‘zini qo‘yarga joy topolmayotganligi
tushuniladi. Bu asrlar qa’ridan tafakkurimizda
yashab kelayotgan arximetafora
hisoblanadi. Masalan: (Shoira):
Uxlashib bo‘pti. Hammasining oromi buzildi.
Paytavasiga qurt tushdi, nazarimda. Ikkala opam ham tipirchilab qolishdi (J.Jabborov.
Uyqusiz kecha, 19). O‘TILda ham bu iboraning «bezovta bo‘lmoq, yelib-yugurib
qolmoq» ma’nosida ishlatilishi misollar bilan yoritilgan:
Hudaychi jo‘nagach,
qo‘rg‘onbegining paytavasiga qurt tushib, tipirchilab qoldi va u yoqdan bu yoqqa yugura
