[124]
O`ZBЕKISTONDA KIMYO SANOATI
Bog'ot tumani 16-son maktab kimyo fani o'qituvchisi
Raximova Zulfiya Kuziboyevna
Annotatsiya: Kimyo sanoati og’ir sanoatning asosiy tarmog’i bo’lib, xalq
xo’jaligida ahamiyati kattadir. O’zbеkiston kimyo sanoati ancha yaxshi taraqqiy etgan
bo’lib, hozirgi zamonga mos kimyo mahsulotlarini ishlab chiqariladi, plastmassalar,
sun'iy tola va sintеtik kauchuk, lak-bo`yoqlar, kislota va ishqorlar, dori-darmonlar,
shuningdеk ko’plab kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqaradi. Hozirgi vaqtda kimyo sanoati
mahsulotlariga bo’lgan talab kundan kunga ortmoqda, shuning uchun Rеspublikada bu
sanoat tarmog’ini rivojantirishga juda katta e'tibor bеrilmoqda. Bu sanoatni rivojlantirish
uchun O’zbеkistonda ham Osiyo mamlakatlari singari katta manbalarga egadir, ayniqsa
gaz, nеft, gaz kondеnsatlari, elеktr quvvati, ko’mir, sanoati va qishloq xo’jaligi
chiqindilari, minеral xom ashyolar hamda mеhnat rеsurslari juda ko’pdir.
Kalit so`zlar: Kimyo sanoati, kislota, bo`yoq, dori-darmon, ishqor, neft, ko`mir.
Hozirgi kunda O’zbekistonda kimyo sanoatini barpo etish va uni rivojlantirish
uchun zarur bo’lgan xomashyo bazasi va shart-sharoitlar hammasi yetarli darajada
mavjud bo’lgan bo’lsa ham kimyo sanoati nisbatan ancha kech paydo bo’ldi.
O’zbekistonda organik kimyo sanoati boshqa sanoat tarmoqlariga qaraganda juda
tez sur’atlar bilan rivojlandi. Organik kimyo sanoatining xomashyosi asosan, ko’mir, neft,
gaz, yog’och chiqitlaridir. Bizda ayniqsa, gaz, ancha katta neft va ko’mir zahiralari ham
bor. Mana shu ashyolar respublikamiz organik kimyo sanoatining paydo bo’lishi va
rivojlanishiga sabab bo’ldi.
Kimyoviy tolalar va iplar (polimerlar) ishlab chiqarish ham respublika kimyo
sanoatining endi rivojlanib kelayotgan tarmoqlaridan biridir. Uning rivojlanishiga gaz
sanoatidagi o`sish ijobiy ta`sir ko`rsatmoqda. Mazkur tarmoq mahsulotlaridan-Chirchiq
"Elektrokimyo sanoati" ishlab chiqarish birlashmasida kaprolaktom (yillik quvvati 80
ming t.), Farg`ona kimyo tolalar zavodida atsetat iplar, "Navoiyazot" birlashmasida nitron
akril tolalari (yiliga 40 ming t.), "Farg`onaazot" birlashmasida sellyuloza atsetati (yillik
quvvati 42 ming t.) ishlab chiqariladi.
[125]
1-rasm. Farg`ona azot birlashmasi
Mineral o`g`itlar - O`zbekiston kimyo sanoatining asosiy mahsulotidir. Tarmoq
korxonalarida respublika qishloq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan ammofos, ammiak
silitrasi, superfosfat, karbamid, suyultirilgan ammiak ishlab chiqariladi. Chunonchi,
Chirchiq elektrokimyo kombinati, Farg`ona azotli o`g`itlar, Navoiy kimyo
birlashmalarida - azotli o`g`itlar, Qo`qon superfosfat zavodi, Samarqand kimyo zavodi,
Olmaliq "Ammofos" birlashmasida - ammofos, oddiy va ammoniylashgan superfosfat,
quruq ammoniy kabi fosforli o`g`itlar ishlab chiqariladi.
Respublika kimyo sanoati korxonalari bir yilda 2,8 mln. t. azotli, 1,2-1,3 mln. t.
fosforli o`g`itlar ishlab chiqarish quvvatiga ega. Mamlakat o`zining mineral o`g`itlarga
bo`lgan ehtiyojini to`la qondiradi va ma`lum qism (o`rtacha yiliga 26-30 mln. AQSH
dollariga teng miqdorda) o`g`itni chetga eksport qiladi. Biroq, O`zbekistonda kaliyli
o`g`it ishlab chiqarilmaydi. Shuning uchun Qashqadaryo viloyatidagi kaliy tuzlari
negizida Tubagatan kaliy zavodi qurilmoqda.
Soda sanoatining Markaziy Osiyodagi yagona bo`lgan korxonasi Qo`ng`irot soda
zavodi bo`lib, uning yillik loyiha quvvati 210 ming t. soda.
Gidroliz korxonalariga Farg`ona furon birikmalari, Yangiyo`l biokimyo, Andijon
gidroliz zavodlari kiradi. Asosiy xom ashyo-chigit shulxasi, sholi qibig`idan texnik etil
spirti, furfurol, ozuqa achitqilari (xamirturush), furil spirti va boshqa mahsulotlar olinadi.
O`tgan asrning 90-yillari boshidan bu zavodlarda g`alladan oziq-ovqat (etil) spirti ishlab
chiqarish o`zlashtirildi. Hozirda oziq-ovqat, tibbiyot, atir upa va boshqa sanoat
tarmoqlarini respublikaning o`zida ishlab chiqarilgan spirt bilan ta`minlash imkoniyati
yaratilgan.
Respublikada plasmassa va propilen mahsulotlarini qayta ishlovchi (Ohangaron
"Santexlit", Jizzax plastmassa quvurlari zavodi), turli xil lok-bo`yoq mahsulotlari
(Toshkent lok-bo`yoq zavodida), ro`zg`or kimyosi tovarlari ("O`zro`zg`orkimyo"
[126]
birlashmasi, Olmaliq ro`zg`or kimyo zavodi, Namangan kimyo zavodi), Toshkent yog`-
moy kombinati tarkibida sintetik yuvish vositalari zavodi ishlab chiqaradigan yirik
korxonalar ishlab turibdi. Yiliga 125 ming t. polietilen plyonkasi va boshqa mahsulotlar
ishlab chiqaradigan Sho`rtan gaz-kimyo majmuasi qurilmoqda.
O`zbekiston kimyo sanoati korxona va birlashmalarida Xitoy, AQSH, Yaponiya,
Germaniya va Italiya firmalari bilan hamkorlikda mahalliy xom ashyolardan yangi-yangi
mahsulotlar ishlab chiqarish, sanoat chiqindilarini qayta ishlashni avtomatlashtirish,
kimyo sanoatining eksport imkoniyatini kengaytirish, qo`shma korxonalar qurish
sohasida juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Qizilqum fosforit kombinati
(quvvati 210 mln. tonnalik), Qo`ng`irot kaustik soda zavodi, Tubatagan kaliy o`g`itlar
zavodi hamda ko`pgina qo`shma korxonalar jadal sur`atlar bilan qurilmoqda.
2-rasm. Qo`ng`irot kaustik soda zavodi
Hozirgi paytda respublikamizda jami 36 ta kimyo va neft kimyosi sanoati
korxonalari, 3 ta qora metallurgiya sanoati korxonasi, 9 ta chinni va shisha buyumlari
sanoati korxonalari, 13 ta yoqilg’i sanoati korxonalari ishlab turibdi.
Adabiyotlar
1. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2014.
2. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно-терминологический
словарь. – М.: Мысль, 2013.
3. Akramov Z.M. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o`quv dasturi.
T., 2012.
[127]
4. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.:
O`qituvchi, 2017.
5. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 2014
| 