O‘zbekistonning iqtisodiy resurslari va ulardan samarali foydalanish muammolari. Reja

5 
muammoni hal qilishda resurslarni tejashning o'mi: nima, qanday qilib, kimga 
ishlab chiqarish kerak?
 
 
 
 

6 
Tabiy resurslar va geografik joylashuv.
Tabiiy jismlar va energiya turlariga resurs (manba) lar deyiladi. Resurs so’zi 
fransuzcha bo’lib “Yashash vositasi” degan ma’noni anglatadi. Tabiiy resurslar 
insonlarning 
yashashi 
uchun 
zarur 
bo’lgan 
asosiy 
manbadir.
Tabiiy resurslarga: havo, suv, tuproq, turli xil rudalar, yoqilg’i va energiya 
manbalari ko’mir, neftь, gaz, turli xil yog’ochlar hamda yovvoi o’simliklar va 
hayvonlar kiradi. Bularning hammasi yer planetasida mavjud bo’lgan tabiiy 
resurslardir. Bundan tashqari kosmik resurslar ham mavjud. Kosmik resurslarga 
quyoshdan 
kelayotgan 
nur, 
meteoritlar 
va 
boshqalar 
kiradi.
Tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va uni muhofaza qilishni to’g’ri 
tushuntirish uchun ularni turlarga bo’lib o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy resurslar quyidagi turlarga bo’linadi:
1.
qazilma boyliklar;
2.
iqlim resurslari;
3.
suv va havo resurslari;
4.
tuproq resurslari;
5.
o’simlik resurslari;
6.
fauna (biror joy mamlakat yoki geologik davrga oid bo’lgan hamma 
hayvonlar) resurslari;
7.
atom resurslari;
8.
biosfera resurslari;
9.
kosmik resurslar;
Foydalanish darajasiga qarab tabiiy resurslar: 
a) tugaydigan
b) tugamaydiganlarga bo’linadi.
Tugaydilan resurslar. Bular o’z navbatida qayta tiklanmaydigan va qayta 
tiklanadigan resurslarga bo’linadi.
Qazilma boyliklar qayta tiklanmaydigan resurslar hisoblanadi. Ulardan foydalanish 
natijasida miqdori va sifati kamaya boradi. Qayta tiklanmaydigan tabiiy 
boyliklardan unumli foydalanish va uni qo’riqlash quyidagicha bo’lmog’i lozim: 
miqdori va sifatini hisobga olish, kompleks ravishda to’g’ri, tejab, o’rnida 
foydalanish, ularni qazib olish, tashish, qayta ishlash, ishlatishda nobudgarchilikka 
yo’l ko’ymaslik, chiqindi kam chiqarish choralarini ko’rish, yangi konlar topish, 
ayniqsa yerning chuqurroq qatlamlarini o’rganish zarur va nihoyat ularning o’rnini 
bosuvchi yangi sun’iy manbalar topish va boshqalar. Qayta tiklanmaydigan tabiiy 
resurslardan oqilona foydalanilsa, ular kishilik jamiyati ehtiyojlarini uzoq 
muddatlargacha to’la ta’minlay oladi. Fan va texnika taraqqiyoti natijasida ba’zi 
foydali qazilmalar tugaguncha ularning o’rnini bosa oladigan yangi resurslar 
yaratish mumkin.
Qayta tiklanadigan resurslarga asosan, suv, tuproq, o’simliklar va hayvonot 

7 
dunyosi kiradi. Masalan: tuproq, unda o’simlik o’stirib foydalanilishi natijasida 
tugab yo’q bo’lib ketmaydi. Tuproq shuning uchun ham tugamaydigan – qayta 
tiklanadigan resurslar jumlasiga kiritiladiki, madaniy o’simliklar undagi mineral 
ozuqa moddalar (azot, fosfor, kaliybirikmalarini va boshqalar) ni shimib oladi, ana 
shu ozuqa moddalar tiklab borilmasa, tuproqning unumdorligi yildan-yilga 
kamayib, dehqonchilik uchun butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi. Tajribadan 
ma’lumki, tuproq unumdorligini doimo tiklab borish mumkin. Bu tiklanish tabiiy 
va sun’iy ravishda bo’lishi mumkin. Masalan: tuproq yo’qotgan mineral 
ozuqalarini o’simlik qoldiqlarining chirishi natijasida, tog’lardan oqib keladigan 
suvlar tarkibidagi turli birikmalar hamda kishilar tomonidan beriladigan tabiiy 
mineral o’g’itlar hisobiga qayta tiklaydi. Agar tiklanadigan resurslardan plansiz 
ravishda, vaxshiylarcha foydalanilsa ular tiklanmaydigan holga tushib qoladi. 
Bunga yer sirtida atom bombasini portlashi, konlar tugagandan so’ng o’z holiga 
tashlab ketishlar va boshqalar kiradi. Tuprog’ini suv yuvib yoki shamol uchirib 
ketgan joyni qayta tiklash mumkin. Ammo buning uchun ko’p mablag’, uzoq vaqt 
mehnat qilish kerak. Ekinlar ekiladigan joylarga ko’plab kimyoviy o’g’itlar solish 
ham, uni yaroqsiz holga olib keladi, oqibatda hech narsa o’smaydigan bo’lib 
qoladi.
Er sharida o’rmonlar, o’simliklar dunyosi nihoyatda ko’p va rang-barang. O’simlik 
dunyosi tabiatda alohida ahamiyat kasb etadi. Darahtlar, o’rmonlar qirqilsa, uni 
qayta tiklash mumkin. SHu sababli darahtlarni shartli ravishda qayta tiklanadi 
deyiladi. O’rmonlarni qayta tiklash uchun 20-30 yil vaqt kerak bo’ladi.
Qayta tiklanishi mumkin bo’lgan tabiiy (boyliklar) resurslar sekinlik bilan, 
uzluksiz tiklanib boradi. Biroq ularning tiklanishi uchun ia’lum darajada tabiiy 
sharoit bo’lishi lozim. Agar ana shu tabiiy sharoit buzilsa, tabiiy resurslarning o’z-
o’zidan tiklanishi sekinlashadi yoki batomom to’xtashi mumkin. Demak, inson 
qayta tiklanadigan (boyliklar) resurslaridan foydalanishda uning tabiiy holatiga 
alohida e’tibor berishi zarur. Tugamaydigan resurslar. Bularga asosan quyidagilar 
kiradi:
1.
suv resurslari;
2.
iqlim resurslari;
3.
kosmik resurslari.
Suv resurslari. Suv yer yuzida hayot mavjudligining asosiy shartlaridan biridir. Suv 
manbalari hajmi, hosil bo’lishi va joylashish o’rniga qarab mahalliy, regional va 
global 
suv 
resurslariga 
bo’linadi.
Suvsiz inson hayotining tasavvur qilib bo’lmaydi. Suv o’simliklar, hayvonlar va 
odamlar uchun hayot hamda asosiy ozuqa manbai hisoblanadi. Suvning eng yaxshi 
tomoni shundaki, undan qaysi maqsadda va qaerda foydalanilmasin, u yo’q bo’lib 
ketmaydi. Faqat bir holatdan boshqa holatga o’tishi, bir jism tarkibidan boshqa 
jism tarkibiga o’tishi mumkin. SHu sababdan ham suv tugamaydigan, qayta 
tiklanadigan 
tabiiy 
resurs 
hisoblanadi. 
Suv 
qayta 
tiklanish 
uchun:
1. daryolar, yer osti suvlari, muzliklar zapasi asrlar davomida o’zgarmasligi;
2. insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiiy suvlarning ifloslanish darajasi 

8 
ularning sifat jihatidan o’z-o’zini tiklash imkoniyatidan katta bo’lmasligi lozim.
Inson faoliyati ta’sirida Yer sharining ayrim joylarida suv miqdori ancha o’zgarishi 
va ifloslanib yaroqsiz holga kelib qolishi mumkin. Amaliy jihatdan olganda faqat 
okean suvlarigina tugamaydi. Ammo, okean suvlari ham neftь hamda turli 
chiqindilar ta’sirida o’zining suvlari ham neftь hamda turli chiqindilar ta’sirida 
o’zining tabiiy xususiyatini yo’qotadi. Bu hol esa hayvonlar va o’simliklar hayotini 
xavf ostida qoldiradi. CHuchuk (toza) suv miqdori yer sharida nihoyatda ko’p. 
Ammo Yer sharining ko’pgina joylarida uning miqdori kamaygan. Bu joylarda 
ekin maydonlarini sug’orish, kommunal ehtiyojlar sanoat xom ashyolari, ichish 
uchun toza suv yetishmaslik hollari sezilmoqda. Joylarda toza suvlarning 
kamayishiga sabab faqat unga bo’lgan talabning oshganligi bo’lmasdan, suv 
keladigan daryolarning, ko’llarning o’rmonlar kesilishi natijasida qurib qolishi va 
inson faoliyati natijasida suvning ifloslanishi kabi hollar ham sababchidir. Toza 
suv masalasi yildan-yilga eng muhim muammolardan biri bo’lib qolmoqda. 
Ifloslangan suv ichish uchun yaroqsiz bo’lib, u hatto tirik organizmlar uchun xavfli 
bo’lib qoladi. SHu sababdan undan ratsional foydalanish, uning tozaligini saqlash 
va muhofaza qilish hozirgi vaqtda eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Respublikamiz yillik yuza suv resurslari 99,5 km
3
ga teng bo’lib uning faqat 12,2 
km
3 
qismi 
shu 
o’lka 
territoriyasida 
hosil 
bo’ladi.
Ma’lumki, suv resurslarini muhofaza qilish ikki yo’nalishda olib boriladi. 
Birinchidan, uni miqdoriy jihatdan kamayishidan saqlash bo’lsa, ikkinchisi uning 
ifloslanish va minerallash darajasi oshib ketishining oldini olishdir. Hozirgi vaqtda 
o’lkamizda 
har 
ikki 
yo’nalish 
ham 
juda 
muhimdir.
Iqlim resurslari. Atmosferadagi havo, shamol energiyasi iqlim resurslariga mansub. 
Atmosfera havosidan har qancha foydalanilgan taqdirda ham u tugamaydi boshqa 
narsaga aylanib qolmaydi. Hajmi ham deyarli o’zgarmaydi. SHu sababdan ham 
atmosfera havosi tugamaydigan tabiiy resurs hisoblanadi. Ammo havo 
insoniyatning turli faoliyati natijasida tez ifloslanib havfli manba bo’lib qolishi 
mumkin. 
Bu 
hol 
havoni 
muhofaza 
qilish 
lozimligini 
ko’rsatadi.
Kosmik resurslarga quyosh radiatsiyasi, Yer va Oyning o’zaro tortishi natijasida 
dengiz hamda okeanlardagi suvning ko’tarilishi yoki pasayishi jarayonida hosil 
bo’ladigan energiyalar, olam fazosidagi yer sirtiga keladigan turli xil nurlar, 
meteorit 
oqimlar 
kiradi.
Tabiat o’ziga ta’sir etmaydigan tabiiy omillarga bardosh berib, ularning 
ifloslanishidan 
o’z-o’zini 
himoya 
qilib 
turadi.
lqtisodiy va ijtimoiy geografiyada an'anaviy tarzda "hududiy tashkil etish" iborasi 
qo'IJanilib, u, odatda, mazmun va shakllari bo'yicha ishlab chiqarish kuchlarini 
joylashtirishga yaqinroq turadi. Shu bilan birga oddiy joylashtirishdan farq qilib, 
ishlab chiqarishni, aholi yoki xo'jalik tarmoqlarini hududiy tashkil etish ayni 
paytda uni muayyan maqsadga yo'naltiriIishi va, eng muhimi, boshqarilishini ham 
o'z ichiga oladiki, bu ushbu tushunchaning ilmiyroq va amaliyroqligidan darak 
beradi. Bu yerda tizim (sistema). qoidasiga muvofiq ma'lum bir voqelikni tashkil 
etish 
avvalambor 
uni 
boshqarish 
niyatida 
ainalga 
oshiriladi.
Ma'lumki, geograflar nigohida hudud qiyofasi o'zining barcha mavjudoti bilan 

9 
gavdalanadi va bir qarashda u to'la qamrab olinadi. Biroq ko'rib turilgan hududda 
undagi bor eiementlar (yo'I, daraxt, uy, kishilar, transport va hokazo) yakka-yakka 
yoki aksariyat holda ijtimoiy geografiyaning tadqiqot obyektiga kiruvchi barcha 
predmetlar turli hududiy majmua shaklini tashkil etadi. Chunonchi, qishloq 
xo'jaligi 
tarmoqlari-ekinzorlar 
yoki 
chorvachilik 
yaylovlari, 
rekreatsiya 
manzilgohlari o'rmonzorlar va boshqalar areal (maydon) ko'rinishiga ega. Sanoat 
markazlari va aholi manzilgohlari nuqta yoki tugun, transport yo'llari, gidrografik 
shaxobchalar esa tasmasimon (chiziqsimon) shaklida ko'zga tashalanadi va xuddi 
shu tarzda xaritada tasvirlanadi. Bu o'rinda bir so'z bilan aytish mumkinki, ijtimoiy 
geografiya ana shu maydon, chiziq va nuqtalarning joylashuvi, ularning o'zaro va 
tashqi muhit bilan hududiy munosabatlarini o'rganadi. Bundan tashqari, ishlab 
chiqarishni hududiy tashkil etishning shakli sifatida hududiy ishlab chiqarish 
majmualari (komplekslari, ,sanoat tugunlari va rayonlarni) aholining bunday 
tashkil etish shakllariga esa turli tip yoki yirikligidagi qishloq va katta-kichik 
shaharlar, shahar aglomeratsiyalari, konurbatsiya va megapolislarni ko'rsatish 
o'rinli. Transportda transport tugunlari, ahoiiga xizmat ko'rsatish geografiyasidagi 
maishiy kombinatlar yoki fan geografiyasidagi hududiy ilmiy tadqiqot majmualari 
ham 
ushbu 
sohalarning 
hududiy 
tashkil 
etish 
shakllariga 
kiradi.
Geografiya fanining ikkinchi bir muhim tamoyili komplekslikdir. Biroq, bu yerda 
kompleks ishlab chiqarishning ijtimoiy yoki hududiy tashkil etish shaklini emas, 
balki masalaga, fan obyekti va predmetiga yondashuv ma'nosini anglatadi. Ayni 
paytda, komplekslilik geografiya fani uchun alohida usul (metod) ham emas, 
aksincha, u fanning asoslaridan biri bo'lib, uning o'zigaxos vatub mohiyatini 
ifodalaydi.
Shu bilan birga, ba'zan "kompleks geografik (yoki iqtisodiy geogratik) tadqiqot" 
iborasi ishlatiladi-ki, nazarimizda, bu ham ortiqcha yoki xatolikdir. Chunki 
geografik tadqiqot hamma vaqt kompleks bo'ladi, busiz u o'z mohiyatidan ajralib 
qoladi. Ekologik yondoshuv asosida ham komplekslilik yotadi va bu uni geografik 
dunyoqarashga 
juda 
yaqinlashtiradi.
Kompleks 
qarash 
o'rganilayotgan 
obyektga 
atroflicha 
yondashuv, 
uni 
aloqadorlikda ko'rishni taqozo etadi. Shu ma'noda u tizimli (sistemali) qarashga 
ham yaqinlashadi. Ammo bu tamoyildan to g'ri va oqilona foydalana olish lozim. 
Aks holda, tadqiqot natijasi "har sohadan bir shingil", sayoz, yuzaki va quruq 
bo'lib, ba'zan o'zi nimani o'rganish kerakligi ham sezilmay qolinadi. Binobarin, 
ushbu tamoyil mohiyatini misli daraxt shaklida tasavvur qilmoq zarur: daraxt 
tanasi o'rganilayotgan asosiy hodisa bo'lsa, uning shoxi va shoxchalari shu 
muammo bilan bevosita aloqador masalalar majmuasidir. Bunda daraxt tanasi o'ta 
yo'g'onlashib, shox-shabbasiz va, aksincha, shoxlar kattalashib, uning tanasi 
ko'rinmay qolmasligi kerak. Birinchi holda komplekslikning o'zi bo'lmaydi, 
ikkinchisida esa haddan tashqari masaladan chetga chiqib ketish ayondir. Masalan, 
bog'dorchilik geografiyasida temir yo'l transporti yoki aholining tug'ilishni chuqur 
o'rganish 
aslo 
talab 
qilinmaydi.
Xuddi shunday hududiylik tamoyilining ham nozik jihatlari mavjud. Bu yerda biz 
tadqiqot obyekti-hududning juda kattalashib ketmasligini nazarda tutmoqdamiz, 

10 
chunki bunday holda ham tadqiqot natijasi yuzaki, "umurtqasiz" bo'lib qoladi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya va umuman geografiya fanida ko'proq katta hudud 
"kichraytirib" o'rganiladi. Endi buning aksi, kichik joyni kattalashtirib, yirik 
masshtabli tadqiqotlarni o'tkazish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Rivojlangan xorijiy mamlakatlar (Germaniya, Yaponiya, AQSh va boshqalar) 
tajribasi 
aynan 
shundan 
dalolat 
beradi.
Bu mamlakatlarda, bizdan farqli o'laroq, asosan mikroiqtisodiyot, mikrogeografik 
yondashuv ustuvor turadi. Ehtimol, shuning uchun bo'lsa kerak-tadqiqotlar natijasi 
aniq, puxta va amaliy jihatdan yuqori bo'ladi. To'g'ri, tadqiqot obyekti sifatida 
kattaroq hududni ham olish mumkin. Lekin bunday holda hududning barcha 
qismini emas, aksincha, muhim muammolarni uning ayrim va turli nuqtalari 
misolida chuqurroq tahlil qilish va shu negizda o'rganilayotgan obyekt va unga 
o'xshash joylarga xos bo'lgan umumiy qonuniyatlarni asoslab berish maqsadga 
muvofiqdir.
Shunday qilib, hududiylik va komplekslilik geografiya fani uchun o'ta zarur. Biroq 
ular o'z me'yorida bo'lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, ushbu yondashuvlar 
hamtna vaqt aniqlik bilan birga olib borilishi to'g'riroq bo'ladi. Professor 
E.B.AIayev aniqlikni (konkretlikni) geografiyaning alohida tamoyili sifatida 
ko'rsatadi. Biz esa uni yuqoridagi ikki asosiy tamoyilning umumiy maxraji, mezoni 
yoki "ikki plyus bir" shaklida ko'rishni istar edik. Chunki muammo qancha keng va 
chuqur, ma'lum bir maqsad doirasida atroflicha har tomonlama va ayni paytda aniq 
tahlil etilsa, uning xulosalari hamma vaqt yuqori bo ladi.

Download 353,17 Kb.