1.2. Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik kompetetlikka oid
ilmiy yondoshuvlar
Pedagogik kasbiy kompetensiya nuqtai nazaridan yondoshuv
masalasida butun dunyo olim va mutaxassislari o‘rtasida ilmiy munozara
va bahslar davom etmoqda. AQSh va Yevropa mamlakatlari pedagogik
olimlariga nisbatan Rossiya olimlari kasbiy kompetensiya masalalariga
mukkasidan ketganligi yaqqol ko‘rinadi. V.Slastenin, I.Isaev va boshqalar
tomonidan yozilgan “Pedagogika” o‘quv qo‘llanmasining 3-bobi
“Pedagogning kasbiy kompetensiyasi”ga bag‘ishlanib, bu tushuncha va
mahorati haqida fikrlar beradi. Mualliflarning ta’kidlashicha, pedagogika
kompetensiya tizimi, amaliy va nazariy tayyorgarligi, pedagogning kasbiy
kompetensiyasi kasbi boshqaruvchi va shakllantiruvchi xususiyatga ega.
Shaxs shakllanishini boshqarish kompetentlikni talab qiladi. Bu o‘zida
o‘qituvchining nazariy va amaliy tayyorgarligini jamlagan holda uning
kasbiy mahoratini namoyish qiladi. U yoki bu kasb yo‘nalishi bo‘yicha
o‘qituvchining malakaviy tasnifi pedagog kompetensiyasi modeli
me’yorlari bilan o‘lchanadi,
3
deb yozadilar.
V.A.Bolotov va V.V.Serikovlarning fikriga ko‘ra, kompetensiya
nuqtai nazaridan yondoshuv talabaning bilimdonligini emas, balki
muammolarni hal qila olish qobiliyatini ko‘rsatadi va eng birinchi
darajadagi zarur qobiliyat deb baholaydi.
4
Ye.V.Bondorevskaya va S.V.Kulnevichning ilmiy ishlarida talabalar
yig‘adigan kompetensiya unsurlari faqat asosiy maqsadga, pedagogik
faoliyat olib borish uchun yo‘naltirilishi yoki zarur bo‘lishi lozim deb
hisoblaydi.
5
V.S.Yelegina
va
S.M.Poxlebaev
tomonidan
Rossiyaning
“Fundamentalnoe issledovanie” jurnalining 2012 yil 3 sonida e’lon
qilingan “Kompetentnostnыy podxod k organizatsii obuchenie studentov v
pedagogicheskom vuze» ilmiy maqolasida kompetensiyaga yo‘naltirilgan
ta’lim sharoitida talaba o‘z faoliyatidan ijodiy natija oladi va shu bilan
birgalikda, muvaffaqiyat qozonishning usullari, yo‘llari, metodlari,
yondoshuvlari va uslublarini o‘zlashtirib oladi. Aynan talaba tomonidan
3
Сластенин В., Исаев И. Педагогика: ўқув қўлланмаси.
4
Болотов В.А., Сериков В.В. Компетентностная модель: От идеии к образавательной программый. Педагогика. 2003. № 3.
5
Бондоревская Е.В., Кулневич С.В. Педагогика. 2004. № 10.
12
yaratilgan ijodiy natija talaba bilan o‘qituvchining hamkorlikdagi ijodiy
natijasi hisoblanadi. Talabaning o‘zlashtirishiga baho berishdan maqsad,
berilgan ta’limning qanchalar samarador bo‘lganligi darajasini aniqlash, bu
birinchidan, maktabda olgan nazariy bilimlari darajasini bilish,
ikkinchidan undagi kompetensiya shakllanishi, amaliyot paytidagi
muvaffaqiyatli faoliyati yanada tezlashadi.
6
Chuqur islohotlarni, modernizatsiyalashni talab qiladigan zamonaviy
ta’lim o‘z-o‘zidan kompetensiya nuqtai nazaridan yondoshuv masalasini
ko‘ndalang qilib qo‘yadi. Bu albatta, kasb jihatdan kompetentligi bo‘lgan
bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashni talab qiladi. Ta’limning asosiy maqsadi
talabada ijtimoiy zarur sifatlarni va kompetensiyani, shaxs sifatida o‘z-
o‘zini anglash, o‘z bilimlarini doimiy oshirib borish, o‘z-o‘zini boshqarib
borish va faollashib borishni shakllantiradi.
Albatta, bu mavzuning o‘rganilganligi darajasini ko‘plab xorijiy va
mamlakatimizdagi oliy va mutaxassislar tomonidan olib borilayotgan
ilmiy izlanishlarda ko‘rishimiz mumkin. Agar biz AQSh oliy pedagogik
ta’limi tizimi faoliyatiga nazar tashlamoqchi bo‘lsak, B.D.Vulfson,
T.N.Kurilova, Z.A.Malkova va boshqalarning ilmiy ishlarini, agar AQSh
pedagogik
ta’limining
maqsadlari
haqida
bilmoqchi
bo‘lsak,
N.D.Nikandorova, V.Ya.Pilipovskiy, bo‘lg‘usi o‘qituvchilarning kasbiy
pedagogik ta’limi bo‘yicha G.G.Agapova, O.O.Borovikova, V.S.Budenko
va boshqalarning ishlarini, AQSh o‘qituvchilarining malaka oshirish tizimi
haqida esa V.B.Gargay, N.I.Kustinova va boshqalarning ishlariga nazar
tashlasak, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yuqorida nomlari tilga olingan
olimlarning ilmiy ishlaridan Rossiya va AQSh ta’lim tizimi bir-birini
to‘ldirib boyitganligini tasavvur qilishimiz mumkin. AQSh, Kanada,
Avstraliya va bir qator Yevropa mamlakatlarida pedagogik kadrlar
tayyorlashning uzluksiz tizimi yaratilganligi ko‘zga tashlanadi va ular bu
muammoni ma’lum bir tizimga solib keng o‘rganmoqdalar.
AQShda
Kompetensiyaviy
yondoshuvning
falsafiy
asoslari
masalasida, ularning global maqsad va vazifalari, tashkiliy tizimi,
mohiyati, ta’lim standartlari, sifati, ta’limning sifatini nazorat qilish, oliy
6
Елегина В.С., Похлебаев С.М. Компетентносный подход к организации обучения студентов в педагогическим вузе. Фундаментальное
исследование. 2012 № 3.
13
pedagogik maktablarning faoliyatini aks ettirgan mualliflar M.Apple,
D.Armstrong, D.L.Ball, D.Barnes, F.Baumgartner, M.Cochran-Smith,
D.K.Cochan, L.Darling-Hammond, S.Feiman-Nemser, A.D.Glenn va
boshqalar.
7
Bizning mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida
belgilangan vazifalarni amalga oshirish zamonaviy o‘qituvchiga yangi
talablarni qo‘yadi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi kerak, degan
savol birinchi darajaga chiqadi. Kompetensiya nuqtai nazaridan yondoshuv
masalasiga
xorijiy
mamlakatlarda
bo‘lgani
kabi
ko‘r-ko‘rona
yondashilmaydi. Kasbiy kompetensiya o‘rniga ijodiy jamoalar va
pedagogik olimlar tomonidan kasbiy mahorat tushunchasi berilib, asosiy
ilmiy ishlarda ma’lum bir soha va fanlarni o‘qitish borasida metod va
uslublarni ishlab chiqishga qaratilgan, lekin aynan kompetenli o‘qituvchi
masalasiga yondoshuv endigina amalga oshirilmoqda.
Mamlakatmiz uzluksiz ta’lim tizimining malaka oshirish bo‘g‘inida
ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish, uni amalga oshirish hozirgi davr
istiqbol talablaridan amaliyotchi o‘qituvchilar yetarli hamda samarali
foydalana olmayaptilar. Buning asosiy sabablari malaka oshirish
muammolari yetarli darajada tadqiq etilmaganligida, faqat sanoqli
olimlargina kompetensiya nuqtai nazaridan yondoshuvga e’tibor
qaratganligidadir.
Respublikamizda
malaka
oshirish
muammolari
va
kasbiy
kompetensiya masalalarida B.Adizov, A.A.Ahmadov, A.X.Aminov,
T.L.Xurvalieva, N.A.Muslimov, Sh.Saidqulov kabi olimlar ilmiy
izlanishlar olib bormoqdalar. Bu tadqiqotlarda asosan malaka oshirish
tizimini takomillashtirishning tashkiliy pedagogik masalalari va pedagogik
tashxis masalalari o‘rganilgan.
Abdulla Avloniy nomidagi Pedagog kadrlarni qayta tayyorlash
instituti olimlari biz yuqorida tilga olgan dunyoviy tajribalardan
foydalanilgan holda kompetensiya tushunchasi va uning turlari haqida fikr
yuritar ekan, T.L.Xurvalieva kasbiy kompetensiyani turlarga bo‘lib
o‘rganishni taklif qiladi. Uni kasbiy kompetensiya, kasbiy kompetensiyani
7
Кузьмених Ж.О. Проффесионально педагогическая подготовка будущих учителей в школах
проффесиональная развития в США. Йошкар-ала. 2007.
14
shakllanish
bosqichlari,
shaxsiy
kompetensiya,
umummadaniy
kompetensiya va maxsus kompetensiya turlariga bo‘lib o‘rganishni tavsiya
qiladi. Ko‘proq rus pedagog olimlari materiallaridan, ayniqsa,
A.V.Xutorskiy
ta’limda
o‘qituvchining
yetti
kompetensiyasini
tasniflaganligini tilga olib, ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek pedagogika
tizimiga tatbiq qilishga harakat qiladi.
Bu borada 2013 yil 10 aprelda “O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi
tizimining pedagogik-psixologik muammolari” deb nomlangan xalqaro
konferensiya bo‘lib o‘tdi. Ushbu konferensiyada T.Abdullaev, Z.Ismoilova
“Pedagog kadrlar tafakkurini o‘zgartirishning pedagogik-psixologik
muammolari”, N.Abdullaeva “Talabalarning ijodiy fikrlash salohiyatini
rivojlantirish”,
N.A.Muslimov,
O.A.Qo‘ysinov
“Kasb
ta’limi
o‘qituvchilarining
malakasini
oshirish
jarayonida
kasbiy-ijodiy
kompetentligini shakllantirish”, F.Mirzaeva “Pedagog shaxsning kasbiy
tayyorgarligi
xususiyatlari”,
Q.Olimov,
K.Umatalieva
“Razvitie
professionalnoy kompetentnos ti sostavlyayuщaya pedagoga” deb
nomlangan ilmiy maqolalaridan boshqa barcha maqolalar o‘qitish usullari
va metodlari, turli fan va mutaxassisliklarni o‘qitish texnologiyalari va
pedagogikaning an’anaviy ilmiy nazariyalariga bag‘ishlanganligi ko‘zga
tashlanadi. Demak, kompetensiya va kompetensiya nuqtai nazaridan
yondoshuv masalalarini alohida o‘rganish tizimi juda sekinlik bilan amalga
oshmoqda. Shularni inobatga olgan holda, oliy ta’lim o‘qituvchisi
kompetensiyasini takomillshtirish masalasini O‘zbekiston Respub likasi
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablaridan kelib chiqqan holda chuqur
o‘rganish zarurligini va ko‘plab ilmiy ishlar olib borilishi kerakligini
ta’kidlash joiz.
| 