Asosiy qism.
Gender ta’limi asta-sekin ta’lim jarayonining e`tiborli qismiga aylanib bormoqda va
jamiyatdagi gender tabaqalanishining turli shakllarining “ayol” va “erkak” jihatlarini oʻrganishni oʻz ichiga
oladi; oliy kasbiy ta’limning davlat ta’lim standartida yangi fanlarning jamlanishi gender ta’limi tan
olinishining sifat belgisi sifatida qaralishi mumkin. Erkaklar va ayollar mehnatiga bir xil haq toʻlash masalasi
ham avvalgidek dolzarb muammodir, bunday farq XXI asr boshlarida Skandinaviyada 11 – 12 %ni tashkil
etgan, bu esa boshqa mamlakatlardagiga qaraganda, albatta, katta farq emas. Ta’lim sohasida ham xuddi
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
68
shunga oʻxshash muammoli vaziyat kuzatilmoqda. Statistika ma’lumotlariga qaraganda, Skandinaviya
mamlakatlarida ayollarning ma’lumotlilik darajasi erkaklarnikiga qaraganda yuqori, ayollar erkaklarga
qaraganda koʻproq oliy ma’lumot oladilar. Shunga qaramay, muammo mavjud va u eng avvalo kelgusidagi
kasblarni tanlashda, ya’ni ayollar “oʻzlariga xos” kasblarni (tibbiyot, pedagogika), erkaklar esa “oʻzlariga
xos” kasblarni (iqtisodiyot, moliya va h.z.) tanlayotganlarida namoyon boʻladi [1].
Maktab oʻquvchilarining “jinsiy tarbiyasi” boʻyicha an’anaviy tadqiqotlar milliy ta’limda tenglik
tamoyilini amalga oshirishga qaratilgan gender tadqiqotlariga aylantirilishi kerak. Biologik jinsning
ahamiyati va ta’sirini inkor etmasdan, bolalarning jinsi boʻyicha sotsializatsiyasini genderga yoʻnaltirilgan
tadqiqotlar jamiyatning shaxslarning gender oʻziga xosligini va gender munosabatlarini shakllantirish va
qurishga ta’siriga ustunlik berishi kerak. Gender farqlarining koʻpligi, individualligi va plastikligi, gender
identifikasiyasining individuallashuvi bilan gender sotsializasiyasi tadqiqotchilarining e’tibori jamiyatdagi
jinslarning obyektiv funksiyalari va maqomlarini tahlil qilishdan har bir shaxs tomonidan oʻziga xoslikning
muayyan modelini yaratishning subyektiv ma’nolarini oʻrganishga qaratilishi kerak. Tibbiy-gigiyenik
ma’noda “jinsiy tarbiya” mavzusi va muammolaridan gender ta’limi muammosiga oʻtish bilan tibbiy-
pedagogik modellar tadqiqot obyektlarini qayta qurishning yanada istiqbolli psixologik, pedagogik va
ijtimoiy-pedagogik modellariga oʻz oʻrnini bosadi. Bu jinslar va jinsiylik biologiyasi oʻqituvchilar
e’tiboridan chetda qolishi kerak degani emas. Aksincha, oʻqituvchilar va maktab psixologlari, pediatrlar
gender masalalarida biologiya, tibbiyot, genetikaning soʻnggi kashfiyotlaridan xabardor boʻlishga
chaqiriladi. Shuningdek, jinslar va jinsiy aloqa biologiyasi oʻqituvchilarning diqqat-markazidan chiqarilishi
kerak. Aksincha, oʻqituvchilar va maktab psixologlari, pediatrlar gender masalalarida biologiya, tibbiyot,
genetikaning soʻnggi kashfiyotlaridan xabardor boʻlishga chaqiriladi.
Jamiyatning keng kontekstida erkaklar va ayollar oʻrtasidagi munosabatlar haqidagi gʻoyalarning
oʻzgarishi mahalliy ta’lim tizimida yaxlit shaxsni rivojlantirishning yangi usullarini izlashga olib keldi. Shu
munosabat bilan zamonaviy sharoitda pedagogik tadqiqotlar jinsni erkak va ayolning individualligini va
ta’lim va tarbiya jarayonida uning shakllanishi mexanizmlarini aniqlashning oʻziga xos vositasi sifatida
oʻrganishga qaratilgan. Fan rivojining hozirgi bosqichida erkak va ayolning konstitutsiyaviy va ijtimoiy-
madaniy jihatlarini ajratib koʻrsatadigan “jins” va “gender” tushunchalari aniq ajralib turadi. “Jins” atamasi
hujayralar tuzilishining genetik xususiyatlari, anatomik va fiziologik xususiyatlar va reproduktiv funksiyalar
bilan belgilanadigan odamlar oʻrtasidagi biologik farqlarni anglatadi. Ijtimoiy ma’noda gender tengligi
nuqtayi nazaridan yondashuvni shakllantirish yangi nazariya paydo boʻlishiga qaraganda muhimroq
ahamiyatga ega. Bu oʻz mohiyatiga koʻra yangi nazariya boʻlib, uni tan olish ba’zan insoniy qadriyatlar
oʻzgarishi, koʻplab odatdagi tasavvurlar va “haqiqatlar”ning qayta koʻrib chiqilishini anglatadi, bu esa
koʻpchilik uchun birmuncha ogʻriqli kechadi [2].
Maktab ta’limi tizimi maktab oʻquvchilarida u yoki bu turdagi jinslarning shakllanishiga bevosita
ta’sir qiladi. Bu jarayonda ta’lim muassasasida boshlangʻich maktab yoshidan boshlab toʻplangan tajriba
muhim omil boʻlmoqda. Mahalliy pedagogik amaliyot tahlili shuni koʻrsatadiki, zamonaviy maktab ayollar
va erkaklarga nisbatan stereotiplarga asoslangan qat’iy gender oʻziga xosligini shakllantirishga qaratilgan.
Eng barqaror gʻoyalar: oʻgʻil bolalarning aniq fanlarga, qizlarning esa gumanitar fanlarga qobiliyati; jinsga
qarab oilaviy va kasbiy rollarni bajarishga yoʻnaltirilganlik; maktab oʻquvchilari va oʻquvchi qizlarga
muqobil ijtimoiy-psixologik sifatlarni berish va h.k. Jinsiy stereotiplar jinslarning oʻzini oʻzi anglash
imkoniyatlarini, faoliyatning namoyon boʻlishini cheklaydi. Bundan tashqari, maktabda “asexual
pedagogika” tamoyili amalda davom etmoqda va gender identifikatorini shakllantirishga qaratilgan
professional tashkil etilgan faoliyat tajribasi deyarli yoʻq.
Zamonaviy jamiyatda konstruktiv sotsializatsiyaning namunasi sifatida, androgin shaxs
moslashuvchan gender identifikatoriga ega va har ikkala jinsiy rolning eng yaxshisini oʻzlashtirgani sifatida
tobora koʻproq e’tirof etilmoqda. Yaxshi moslashtirilgan odam gʻamxoʻr, sezgir va ifodali boʻlishi mumkin.
Yaxshi moslashtirilgan ayol - bu mustaqillik, malaka, ambitsiyani mehribonlik, mehnatsevarlik va noziklik
bilan uygʻunlashtirishtirgan jins vakili hisoblanadi. Androgin shaxsni shakllantirish bolalarda gender
stereotiplariga ongli munosabatni, tenglik tamoyillariga asoslangan qadriyat munosabatlarini, oʻgʻil va
qizlarning turli xil gender oʻziga xosligini qabul qilishga tayyorligini, oʻqituvchilar va talabalarning oʻzaro
hamkorligini oʻz ichiga oladi. Androgin shaxsning koʻrinishlarining xilma-xilligi, oʻzgaruvchan sharoitlarga
qarab, shaxsning ijtimoiy-psixologik salohiyatini yanada toʻliq rivojlantirishga yordam beradi, unga atrof-
muhitni optimal moslashtirish va oʻzgartirish imkonini beradi. Binobarin, gender identifikatorining
moslashuvchanligi xulq-atvorning plastikligiga olib keladi va stereotiplarga qat’iy rioya qilish shaxsiy ichki
ziddiyatning yuzaga kelishiga olib keladi. Erkak va ayol tamoyillarining ikki tomonlama birligini bilish va
qabul qilish bola shaxsining har tomonlama rivojlanishini ta’minlaydi, muhitni optimal moslashtirish va
oʻzgartirish imkonini beradi, bu ta’lim jarayonining yetakchi maqsadlaridan biridir. “Man’s studies”ning
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
69
shakllanishi va rivojlanishi gender gʻoyasi tuzilmasida burilish bosqichi boʻldi. Erkaklarga xos xususiyatlar
aniq, tabiiy va ayollarga xos sifatlar ziddiyatli deb tushunilar edi. Bunday qarashlar tez orada barham topdi.
Ayollar oʻz mavqelarini qayta anglagan holda erkaklarni ham ushbu masalani oʻylab koʻrishga majbur
qildilar. Natijada odatdagi “Ayollik siri” oʻrniga “erkaklik jumbogʻi” toʻgʻrisida fikrlar yuzaga kelib jiddiy
muhokamaga sabab boʻldi va bu borada hali oʻrganilmagan tomonlar ham mavjud ekanligi ma’lum boʻldi.
Erkaklar mohiyatini izohlab kelgan hukmron fikrlar barham topdi va endilikda gender gʻoyasi erkaklarning
an’anaviy obrazidan yangi qarashlarni izohlovchi yondashuvga oʻtishini amalga oshirmoqda [3].
|
