|
Pedagogika va psixologiya
|
| bet | 10/116 | | Sana | 25.11.2023 | | Hajmi | 0,55 Mb. | | #105241 |
Bog'liq 18 09 2023 УМК МУҲАНДИСЛИК ПСИХОЛО ГИЯСИ 2023 2024 Psixika taraqqiyotida faoliyatning etakchi o’rin tutishi tamoyili inson psixikasining mehnatda yuzaga kelishi va faoliyatda tarkib topishidan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, psixikani kishining amaliy faoliyatidan ayri holda o’rganish mumkin emas.
Psixik hodisalarning o’zaro bog’liqlik tamoyili bizning ichki dunyomiz yagona, bir butun ekanligidan, ma’lum shart-sharoitlarda shakllangan, muayyan shaxslarga xos miyaning mahsuli ekanligidan kelib chiqadi. Shu jihatdan shaxslarning ayrim tomonlarini, uning psixikasini o’rganishning o’zi asosiy maqsad bo’lib qolmasligi kerak. Har bir tekshirishda biror psixik hodisaning boshqa psixik hodisalar bilan uzviy aloqasini va ta’sirini hisobga olib, inson texnika munosabatlarida tadqiq etish lozim bo’ladi.
Psixik faoliyatni o’rganishda ob’ektivlik tamoyili boshqa tekshiruvchilar qatori psixologdan ham hodisaning aniq tafsilotlarini o’rganishni, real holatni ifodalamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga yo’l qo’ymaslikni talab qiladi.
Nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi tamoyili nazariya amaliyot uchun asos ekanligini, u o’z qobig’iga o’ralib olmasdan amaliyot uchun yangi-yangi yo’nalishlar ko’rsatishni anglatadi.
Muhandislik psixologiyasi fanining bu tamoyillari birgalikda qo’llaniladi va ular har bir aniq psixologik metodning asosini tashkil qiladi.
2-MAVZU. MUHANDISLIK PSIXOLOGIYASI FANINING ASOSIY TADQIQOT METODLARI
2.1. O’zbekiston psixologlari tadqiqotlarida kasbga yo’naltirish muammolar
2.2. Muhandislik psixologiyasining tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi.
2.3. Muhandislik psixologiyasining tadqiqot metodlaridan foydalanishni shakllantirish
2.1. O’zbekiston psixologlari tadqiqotlarida kasbga yo’naltirish muammolari
Tarixiy-mazmun jihatdan 1940 yillar boshiga kelib, kadrlarning psixofiziologik xususiyatlari va psixik jarayonlarini o’rganishga qaratilgan tadqiqotlarda uning shaxs xususiyatlarini qayd etish mumkin. XX asrning oxirgi o’n yilligida ikki asosiy yondashuvni ikkiga ajratish mumkin bo’lgan psixologiya tarmoqlari doirasida shaxsning shunga o’xshash tadqiqotlarini jadalligi ayniqsa, oshdi. Rossiya psixologiyasida birmuncha keng yoyilgan birinchi yondashuv kadrning alohida individual psixologik o’ziga xos xususiyatlarini, kompleks kasbiy muhim sifatlarni ularning o’zaro aloqasini va kasbiy faoliyat jarayonini muvaffaqiyatiga ta’sirini o’rganish bilan bog’liq. Odatda tadqiqotchilar shaxsning kasbiy muhim sifatlari kontseptsiyasiga tayanadilar.
Respublikamizda tashxisning bunday metodikalarini yaratishda ma’lum tajriba to’plangan. Masalan o’quvchilarni psixologik o’rganish metodikasi (Tokareva V.A, Aytmetova S.Sh.) shaxsni o’rganish metodlari (M.G.Davletshin tahriri ostida B.Qodirov va K.Qodirovlar) o’quvchilarni kasb tanlash vazifalarini hal etish uchun tashxislash metodlari, R.Z.Gaynutdinov rahbarligida yaratilgan turli kasblar uchun asosli professiogrammalardir.
O’zbekistonda kasbiy orientatsiya ishi tajribasi bir necha marta umumlashtirilgan «Yoshlarni kasbga yo’naltirishni takomillashtirish muammolari» Respublika konferentsiyasi, mehnat ta’lim-tarbiyasi va kasbga yo’naltirishni takomillashtirish masalalari bo’yicha konferentsiya, «Yoshlar o’rtasida kasbiy ishlarning psixologik jihatlari» simpoziumi, qishloq yoshlari orasida ommaviy kasbga yo’naltirish ishlarini takomillashtirishga bag’ishlangan ilmiy amaliy konferentsiya, respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi va boshqalarni misol tariqasida keltirib o’tish mumkin. «Inson-kasb-ishlab chiqarish muhiti» tizimi o’z-o’zicha ko’p bosqichli, ko’p qirrali juda murakkab bo’lib, respublikamizda ushbu tizimda davlat miqyosida inson omiliga g’amxo’rlik qilinadi. Kadrlar tayyorlash sohasida davlat siyosati har tomonlama rivojlangan shaxs fuqaroni uzluksiz ta’lim tizimi orqali tarbiyalashni ko’zda tutadi.
Shunday qilib, insonning kasbiy shakllanish muammolarini o’rganish ham fundamental ham amaliy tadqiqotlarning dolzarb vazifalaridan sanaladi. R.Z.Gaynutdinov rahbarligida kasbiy tiklanishning turli muammolariga bag’ishlangan qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. D.N.Arziqulovning dissertatsion tadqiqotida Agrar universiteti talabalarining kasbiy shakllanish bosqichlari psixologik xususiyatlarini o’rganishga asosiy e’tibor qaratildi. Boshqa kasblarga ham taalluqli bo’lgan muhim xulosalar kasbiy tiklanishning har bir bosqichida ajratilgan shaxsiy xossalar bilan kasbiy sifatlar o’rtasida statistik ahamiyatli bog’liqlik borligi haqidagi fikrlardir. Rivojlanishning turli bosqichlarida shaxsning alohida xossalari ustuvorligi ularning shaxsiy-kasbiy adaptatsiyasi ifodalanib va o’zini kasb bilan identifikatsiyalash ko’rsatkichi sanaladi. Keyingi ilmiy tadqiqotlarda ham amaliy vazifalarni hal etish uchun muallifning talabalarning o’qish yillarida o’zi haqidagi tasavvurlarning bog’liqligi keyin o’z tajribasini amaliy faoliyatda interpretatsiyalash ularning integral «Men»ning kasbiy tiklanishidagi ahamiyatini aniqlash imkonini berish haqidagi xulosasi ahamiyat kasb etadi. Kasbiy tiklanishda muvaffaqiyat ko’p jihatdan o’ziga pozitiv munosabat omillari bilan belgilanadi. Sh.G’.Saparovning o’qituvchilar shaxsiy-kasbiy xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotida ta’kidlanadiki, ularning shakllanishi va rivojlanishi ularning kasbiy faoliyatida amalga oshadi, ya’ni namoyon bo’lish darajasi va sifati o’qituvchilarning yoshi va ish stajiga uzviy bog’liqdir. Shuningdek, muallif jins va kasbiy faoliyatning motivatsion asosi kabi omillarni ko’rsatadi. “Muvaffaqiyatga erishishga ehtiyojning yuqori darajasi tendentsiyasi asosan 10 yilgacha staji bo’lgan 30-35 yoshgacha o’qituvchilarda namoyon bo’ladi. Keyin faoliyatda muvaffaqiyatga erishish ehtiyoji barqarorlashib o’rtacha qiymatlar darajasida boradi». R.Z.Gaynutdinovning doktorlik dissertatsiyasida o’qituvchi pedagogik faoliyati komponentlari amalga darajasi shaxsiy xossalari, omillari tahlili asosida kasbiy faoliyatning samaradorligini belgilovchi mezonlarini ajratish mumkin. Bular:
-shaxsiy-professional komponentliknin o’z-o’ziga nisbati;
-o’z-o’zini dolzarblashga intilish;
-emotsional barqarorlik va kasbiy identiklik;
-o’z-o’ziga hurmat va «Men»ning ichki muvofiqligi;
-dinamizm, yutuqlarga ehtiyoj, ektrovertlanganlik, atrofdagilarning o’ziga nisbatan pozitiv munosabatini kutish;
-internallik (ichki nazorat darajasi ekani).
Kasb tanlashga tayyorlikning psixologik jihatlari va kasbiy diagnostika muammolariga K.B.Qodirov tadqiqoti bag’ishlangan. Asosiy qoida kasbiy yo’nalganlik umuman moyilliklarda qiziqish va qadriyatlarda ifodalanib kasbiy rivojlanishning mazmuniy tomoni sanaladi. Kasb tanlash chog’ida psixologik tayyorgarlik yoki etuklik kasbiy o’z-o’zini anglashning muhim omili bo’lib kasbni to’g’ri tanlashda yordamlashadi va kuch barqarorlik keskinlikda namoyon bo’ladi. Bu onglilik, mustaqillik bilan ta’minlanadi va kasbiy tanlovning formal-dinamik jihatiga kiradi. Shunday qilib, kasbiy tanlovning barcha mazmuniy va formal-dinamik jihatlari umuman shaxsning kasbiy rivojlanishi ma’lum strategiyasi shakllanishiga ko’maklashadi. Shu bilan birga K.B.Qodirov tadqiqotining empirik qismi ma’lumotlariga asoslanib xulosa qiladiki, intellektual qobiliyatlar shaxs motivlari yo’nalganlik moyillik tendentsiya va boshqalar bilan uzviy bog’liqlikda bo’lib, yoshlarning kasbiy tiklanish asosi sanaladi. Shaxs atrof-muhitga, qadriyatlarga, faoliyat turlari mazmuniga tanlab, shu jumladan, o’z aqliy imkoniyatlariga muvofiq munosabatda bo’ladi.
Bizningcha, buni aqliy imkoniyatlari sifatida emas, balki ularning psixologiyadagi a’nanaviy talqinidan foydalanilsa, o’z-o’zini anglash refleksiv jarayonlarining shakllanganligi va rivojlanganligi darajasi sifatida ta’riflash aniqroq bo’lardi. U.S.Jumaev tomonidan “O’smirlarda kasb tanlashga munosabat tizimi shakllanishining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari” mavzusidagi nomzodlik ishida kichik, real guruh a’zolari o’smirlarda kasb tanlashga munosabat va uning umumta’lim maktab o’quvchilarida shakllanishi namoyon bo’lishi va dinamikasi ilk bor tadqiq qilindi. Shuningdek, faoliyatlari jarayonida kasb tanlashga munosabat tizimi ko’rsatkichlari (o’rtacha umumiy va qiyosiy-tipik) tahlil etildi va tegishli amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi, kasb tanlashga munosabat tizimining yosh xususiyatlari tavsiflab berildi. Shunday qilib, yurtimiz psixologlarining kasbiy tiklanishning turli bosqichlarini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlari tahlili rivojlanishning shaxsiy omillari shaxsning kasbiy faoliyati doirasida tiklanishida hal qiluvchi roliga ishonch hosil qiladi. Anglanilganlik mustaqillikning rivojlanish darajasi, ya’ni ijtimoiy etuklikni hisobga olish ko’p jihatdan o’quvchilar kasbiy tiklanish mexanizmini o’rganish imkonini beradi. Mutahasisning kasbiy-shaxsiy shakllanishi muammolarini tahlili uning ikki jihatlarini o’zaro aloqasini ochilishidan kelib chiqqan holda o’tkazish muhim hisoblanadi: bir tarafdan tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, mutaxassis shaxsining shakllanishida insonda kasbiy faoliyatning muvofiqligini aniqlash muhim hisoblanadi, chunki kasbiy faoliyatning o’zi faqatgina inson uchun xosdir2.
2.2. Muhandislik psixologiyasining tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi
Muhandislik psixologiyasi muhandislik sohasining ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganishda uning metodlaridan keng foydalanadi. Ushbu metodlar o‘zining maqsadi va yo‘nalishiga qarab tasniflanadi. Tadqiqot maqsadiga ko‘ra muhandislik psixologiyasi metodi quyidagi uch guruhga bo‘linadi.
Ilmiy tadqiqot metodi. Ushbu metod yordamida shaxslarning huquq normalariga nisbatan munosabatining psixik qonuniyatlari
o‘rganiladi, shuningdek, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi amaliyot xodimlari uchun ilmiy jihatdan asoslangan tavsiyalar ishlab chiqiladi.
anamnestik (biografik) metod;
kuzatish va tabiiy eksperiment metodlari;
shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini o‘rganish-ning instrumental (test, anketa va boshq.) metodlari.
Ushbu metodlarning qo‘llanishi individual-psixologik xususiyatlarni o‘rgatadi. Psixolog-ekspert oldida har bir bosqichdagi psixologik determinantlar (omillar)ni ajratish vazifasi turadi. Birinchi bosqichda o‘zini o‘zi anglash, o‘zini o‘zi baholashning shakllanishi, haqiqiy hayotiy qadriyat va axloqiy-me’yoriy yo‘naltirishlarning rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish zarur. Ekspertizadan o‘tkazilayotgan shaxsning individual-tipologik xususiyatlarini tahlil qilish ham muhim o‘rin tutadi. Ikkinchi bosqichda ekspertizadan o‘tkaziluvchining qaror qabul qilishining o‘ziga xos tomonlari tadqiq etiladi. Qaror qabul qilish sub’ektning shaxsiy jihatlari, xatti-harakat motivlarining ob’ektiv tashqi vaziyat bilan o‘zaro ta’sir jarayoni sifatida baholanadi.
Shunday qilib, psixolog-ekspert oldida turgan vazifalarning keng qamrovligi va xilma-xilligini inobatga olgan holda, ekspertizadan o‘tkaziluvchining shaxsini bir marta tekshirish emas, balki uning rivojlanish jarayonini o‘rganish, turli sharoitlarda o‘zini namoyon etishini tahlil qilish zarur. Hech bir psixologik metod shaxs haqida mutlaqo to‘g‘ri ma’lumot olinishini kafolatlamaydi. Shaxsni samarali psixologik tadqiq etishning muhim tomoni – standart va nostandart tadqiqotlar ma’lumotlarini, eksperimental va noeksperimental metodlarni qo‘shish hisoblanadi. Muhandislik psixologiyasining o‘ziga xos metodlariga muhandislik faoliyati ishini psixologik tahlil qilish kiradi. Bu o‘rinda qaror qabul qilish muammosini tadqiq etish ayniqsa samarali hisoblanadi .
So‘nggi yillarda psixodiagnostika o‘tkazishda kompyuterdan foydalanishga qiziqish keskin oshdi. Avtomatlashtirilgan psixologik tizimlarning dastlabki variantlari mamlakatimizda XX asrning 60-yillaridayoq ishlab chiqilgan edi. Ammo ular, EHMlardan foydalanish qiyinligi va ularning qimmat turishi sababli, ommaviy tarzda yoyilmadi. O‘tgan asrning 80-yillari o‘rtalaridan boshlab esa kompyuter tizimlari test o‘tkazish amaliyotiga keng tatbiq etila boshlandi.
Kompyuterlashtirishdan avval psixologik test o‘tkazish uzoq davom etadigan, bir xil tusdagi bir muncha murakkab ish bo‘lgan. Testdan o‘tayotgan shaxs juda ko‘p savollarni o‘qir hamda maxsus jadvallarning katta qog‘ozlarini to‘ldirar edi. To‘ldirilgan jadvallarga “qo‘lda” ishlov berish ayniqsa qiyin va katta hajmli ish bo‘lgan. Psixolog yoki uning yordamchilari javoblarni guruhlarga ajratar (yordamchi jadvallarga yozib qo‘yar yoki maxsus trafertalardan foydalanar), har bir guruhdagi javoblarni hisoblar va aniq psixologik ko‘rsatkichlarni aniqlar edilar. Bunday psixologik diagnostika quyidagi sabablarga ko‘ra amalda qoniqarsizdir:
testlarda kam sonli xohlovchilarning ishtirok etishi, javoblarga ishlov berishning nihoyatda qiyinligi statistik ji- hatdan ishonchli natijaga erishish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni shakllantirishga imkon bermasligi;
jarayonning testdan o‘tkazilayotgan shaxs ruhiyati va his- tuyg‘ulariga ta’siri, natijada uning psixologik holatini buzib ko‘rsatishi;
javoblar ishlovi hajmining kattaligi muqarrar ravishda hisob-kitob xatolariga olib kelishi;
ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, test o‘tkazuvchi psixo- logning sub’ektiv qarashlari va test natijalarini amaliy qilishi.
Hozirgi vaqtda test o‘tkazish jarayoni kompyuterda erkin suhbat shaklida olib boriladi. Savollarning bir xildagi ketma- ketligiga barham berilgan. Har bir savol ekranda paydo bo‘ladi va javob kiritilganidan keyin yo‘q bo‘ladi. So‘ngra keyingi savol paydo bo‘ladi va hokazo. Vaziyat uzluksiz o‘zgarib turadi. Testdan o‘tayotgan shaxsning o‘zi suhbat (dialog) sur’atini, hissiy boyligini belgilaydi. Bularning bari shaxsning suhbatda o‘zini to‘liq namoyon etishiga yordam beradi.
Hozir kompyuterlarda psixologik parametrlarni hisoblash hamda testdan o‘tayotgan shaxs javoblarining butun majmui bo‘yicha berish jarayoni bir necha soniya vaqt talab qiladi. Psixolog test o‘tkazib bo‘lingan zahoti asosiy psixologik ko‘rsatkichlarning to‘liq to‘plamiga ega bo‘lgan tayyor psixokartani oladi. U faqat mutaxassis sifatida ishlaydi. Asosiy ko‘rsatkichlar majmui dastlabki tarzda baholanganidan so‘ng ancha ixtisoslashgan dasturlar bo‘yicha qo‘shimcha test tayinlanishi mumkin. Bunday dasturlar bloki ishlab chiqilgan, yo‘lga qo‘yilgan va amalda foydalanilmoqda.
Psixolog test natijalari bo‘yicha individual maslahat jarayonida psixik adaptatsiya (moslashuv) xususiyatlari, hissiy-irodaviy holati, shaxsning tuzilishi va ehtiyoj yo‘nalishlarini tahlil qiladi.
Shunday qilib, tizimli yondashuv psixologiya va muhandislik faoliyatiga oid turli usullari bilan birga, faoliyat jarayonining asosiy psixologik qonuniyatlari, shaxsning tuzilishi va huquqiy normalar tizimining o‘zaro ta’sirini yetarlicha chuqur tahlil etish va aniqlashga, ushbu o‘zaro ta’sirning barcha ishtirok etuvchi elementlarini inobatga olgan holda aniq tavsiflash va muhim xususiyatlarini ajratishga imkon beradi.
|
| |
