|
Plazmatik membrana. Plazmalemma. Hujayra membranasi
|
| bet | 1/2 | | Sana | 26.05.2023 | | Hajmi | 1.22 Mb. | | #65032 |
Bog'liq Plasma membrane Transfuziologiya nima , Squad Qumqo\'rg\'on-1977, Arofat. Muddati , mustaqil ish, LABORATORIYA ISHI 6, RAT majmua, Chet tillar Шахсий Ишчи режа, Tarix, Raqamli javoblar, Kriptografik usullar, maqola 2023, ELEKTR ENERGIYANI NAZORATI VA HISOBINING AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMLARI
Plazmatik membrana. Plazmalemma. Hujayra membranasi.
Tuzilishi. Plazmatik membrana taxminan 7.5 nm qalinlikda bo`ladi va integral va periferik oqsillarni o`z ichiga oladigan biqatlam deb ataladigan ikkita qatlamdan iborat.
Hujayra membranasining ichki qatlami sitoplazmaga qaragan bo`ladi, tashqi qatlami esa hujayra tashqi muhitiga tomonga qaragan bo`ladi.
Hujayra membranasi elektron mikroskopda tekshirilganda, 3 qavatli strukturani namoyish qiladi
Zich tashqi qatlam
Tiniq o`rta qatlam
Qorong`i ichki qatlam.
Vazifalari
Hujayra membranasi hujayrani qoplab turadi hamda unung strukturaviy va funksional birligini saqlaydi.
Hujayra va tashqi muhit o`rtasidagi yarim o`tkazuvchanlikni ta`minlaydi.
Hujayraning boshqa hujayralarni va makromolekulalarni tanishiga va boshqa hujayralarning ushbu hujayrani tanishiga imkon beradi.
Tashqi signallarni hujayra ichiga o`tkazadi. Bu hodisa transduksiya deb ataladi.
Hujayralararo aloqalarni boshqaruvda ishtirok etadi.
Sitoplazma va hujayradan tashqaridagi elektr potensiali balansini saqlaydi.
Plazmatik membrananing suyuq mozaika modeli
Lipid biqatlami kichik, yog`da eruvchan va qutbsiz molekulalarni otkazuvchan bo`ladi, lekin zaryadlangan ionlarni o`tkazmaydi.
Molekular tuzulishi. Lipid biqatlami fosfolipidlar, glikolipidlar hamda xolosteroldan tashkil topgan. Ko`p hujayralarda fosfolipidlar asosiy qismni tashkil etadi.
Fosfolipidlar amfipatik molekulalar bo`lib, qutbli bosh (gidrofil) va 2 ta qutbsiz yog` kislota dumlaridan (gidrofob) iborat bo`ladi. (odatda yog` kislota dumlaridan biri to`yinmagan bo`ladi)
b. Ikki qatlam bir xil emas; har xil turdagi fosfolipidlarning tarqalishi assimetrikdir.
1. Har bir molekulaning qutb boshi membrana yuzasiga qaraydi, dumlari esa membrananing ichki qismiga bir-biriga qaragan holda chiqadi.
2. Ikki qavatning dumlari asosan 16 dan 18 gacha uglerod zanjiri yog' kislotalari bo'lib, ular ikki bargni bir-biriga bog'laydigan zaif kovalent bo'lmagan bog`larni hosil qiladi.
c. Glikolipidlar tashqi varaqning hujayradan tashqari tomoni bilan cheklangan. Glikolipidlarning qutbli uglevod qoldiqlari tashqi varaqdan hujayradan tashqari bo'shliqqa tarqaladi va glikokaliksning bir qismini tashkil qiladi.
d. Plazmalemma lipidlarining 2% ni tashkil etuvchi xolesterin ikkala varaqada ham mavjud bo'lib, membrananing strukturaviy yaxlitligini saqlashga yordam beradi.
1.1 rasm
(Birlik membranasining tashqi (yuqori) va ichki (pastki) varaqlarini ko'rsatadigan plazma membranasi. Gidrofobik yog'li atsil dumlari va fosfolipidlarning qutb boshlari lipid ikki qavatini tashkil qiladi. Integral oqsillar ikki qatlamli lipid qatlamiga joylashtirilgan. Periferik oqsillar asosan ichki varaqaning sitoplazmatik tomonida joylashgan bo'lib, integral oqsillarga kovalent bo'lmagan o'zaro ta'sirlar orqali biriktiriladi)
1.2-rasm. Uzun bo'yli ustunli hujayralarni ko'rsatadigan buyrak to'plash kanalining fotomikrografi. O`qlar ikkita hujayra bir-biri bilan aloqa qiladigan hujayra membranalarini ko'rsatadi.
e. Xolesterin va glikosfingolipidlarga boy bo'lgan hujayra membranasining mikrodomenlari atrofdagi hujayra membranasiga qaraganda kamroq suyuqlik va qalinroq bo'lib, ular lipid raftlari deb nomlanadi.
2. Lipid ikki qavatining suyuqligi ekzotsitoz, endositoz, membrana almashinuvi va membrana biogenezi uchun juda muhimdir.
a. Suyuqlik haroratning oshishi va yog 'asil dumlarining to'yinganligining pasayishi bilan ortadi.
b. Membrananing xolesterin miqdori ortishi bilan suyuqlik kamayadi.
B. Membran oqsillari (1.1-rasmga qarang) integral oqsillarni va periferik oqsillarni o'z ichiga oladi va ko'pchilik hujayralarda plazma membranasi tarkibining taxminan 50% ni tashkil qiladi.
1. Integral oqsillar lipid ikki qavatida eriydi.
a. Transmembran oqsillari plazma membranasining butun qalinligini qamrab oladi va membrana retseptorlari, fermentlar, hujayra yopishish molekulalari, hujayralarni aniqlash oqsillari, xabarlarni uzatishda ishlaydigan molekulalar va transport oqsillari sifatida xizmat qilishi mumkin.
Ko'pchilik transmembran oqsillari glikoproteinlardir.
Transmembran oqsillari amfipatik bo'lib, hidrofil va hidrofobik aminokislotalarni o'z ichiga oladi, ularning ba'zilari membrana fosfolipidlarining uglevodorod dumlari bilan o'zaro ta'sir qiladi.
Ko'pchilik transmembran oqsillari buklangan bo'lib, ular plazmalemma bo'ylab oldinga va orqaga o'tadi; shuning uchun ular ko'p o'tishli oqsillar sifatida ham tanilgan.
b. Integral oqsillar, shuningdek, yog'li asil yoki prenil guruhlari orqali ichki (yoki ba'zan tashqi) varaqaga biriktirilishi mumkin.
c. Muzlatib sindirish preparatlarida integral oqsillar E-yuzga (hujayradan tashqari yuzga) emas, balki P-yuziga, ichki varaqaning tashqi (protoplazmatik yuzi) yuzasiga afzallik bilan biriktirilgan bo'lib qoladi (1.4-rasm).
2. Periferik oqsillar lipid ikki qavatiga cho'zilmaydi.
a. Bu oqsillar hujayra membranasining sitoplazmatik va hujayradan tashqari qismlarida joylashgan.
b. Ba'zi hujayralarning tashqi varaqlarida periferik oqsillar biriktirilgan kovalent bog'langan glikolipidlar mavjud; bu periferik oqsillar shunday qilib hujayradan tashqari bo'shliqqa chiqadi.
c. Ko'pincha uglevodlar plazmalemmaning hujayradan tashqari tomonidagi periferik oqsillar bilan bog'lanishi mumkin; bu glikogen guruhlari glikoproteinlar deb ataladi.
d. Periferik oqsillar kovalent bo'lmagan o'zaro ta'sirlar orqali membrananing fosfolipid qutb guruhlari yoki integral oqsillari bilan bog'lanadi.
e. Ular odatda sitoskeletonning elektron tashuvchisi (masalan, sitoxrom c) sifatida yoki
hujayra ichidagi ikkinchi messenjer tizimining bir qismi.
f. Ular aniksinlar deb nomlanuvchi anion, kaltsiyga bog'liq, lipidlarni bog'laydigan oqsillar guruhini o'z ichiga oladi, ular boshqa periferik oqsillarning lipid ikki qavati bilan aloqalarini o'zgartirish, shuningdek, membrana almashinuvi va ion kanallarini shakllantirishda ishlaydi; sinapsin I, sinaptik pufakchalarni sitoskeleton bilan bog'laydi; va eritrotsitlarning hujayra membranalarini barqarorlashtiruvchi spektrin.
3. Membrana oqsillarining funksional xarakteristikalari
a. Plazma membranalarida lipid-oqsil nisbati (og'irlik bo'yicha) ko'pchilik hujayralarda 1:1 dan miyelinda 4:1 gacha.
b. Ba'zi membrana oqsillari lipid ikki qavatida lateral ravishda tarqaladi; boshqalari harakatsiz va sitoskeletal komponentlar tomonidan ushlab turiladi.
C. Glikokaliks (hujayra qoplami). plazmalemmaning tashqi varaqasining tashqi yuzasida joylashgan, tashqi ko'rinishi (loyqalik) va qalinligi (50 nm gacha) bilan farqlanadi.
1. Tarkibi. Glikokaliks kovalent bog'langan qutbli oligosakkarid yon zanjirlaridan iborat.
plazmalemmaning aksariyat oqsillari va ba'zi lipidlari (glikolipidlari). Shuningdek, u proteoglikanlar (integral oqsillar bilan bog'langan glikozaminoglikanlar) o'z ichiga oladi.
2. Funktsiya
a. Glikokaliks ba'zi hujayralarni (masalan, fibroblastlar, epitelial hujayralar emas) hujayradan tashqari matritsa komponentlariga biriktirishga yordam beradi.
b. Antigenlar va fermentlarni hujayra yuzasiga bog'laydi.
c. Bu hujayra-hujayralarni tanib olish va o'zaro ta'sirini osonlashtiradi.
d. Noto'g'ri moddalar bilan aloqa qilishni oldini olish orqali hujayralarni shikastlanishdan himoya qiladi.
e. U T-hujayralari va antigen taqdim qiluvchi hujayralarni bir-biriga mos ravishda moslashtirishga yordam beradi va retseptorlar va ligandlarning noto'g'ri fermentativ bo'linishini oldini olishga yordam beradi.
f. Qon tomirlarida u qon kabi ishqalanish kuchlarini kamaytirish uchun endotelial sirtni qoplaydi
shoshilib o'tadi va u tomirdan suyuqlik yo'qotilishini ham kamaytiradi.
D. Lipid raftlari, yuqorida aytib o'tilganidek, plazma membranasining mikrodomenlari bo'lib, ular atrofdagi plazma membranasiga qaraganda qalinroq bo'lib, shu sababli ular hujayradan tashqari bo'shliqqa biroz chiqib turadi. Ularning yuqori xolesterin kontsentratsiyasi va glikosfingolipidlarga boyligi tufayli ular atrofdagi hujayra membranasiga qaraganda kamroq suyuqlikdir. Ushbu lipid raftlarining ba'zilari ular bilan bog'langan integral va periferik oqsillarga ega va ular hujayra signalizatsiyasida ishlaydi. Turli xil lipidli raftlar o'ziga xos signalizatsiya jarayonlari sifatida ixtisoslashgan bo'lishi mumkin, shu bilan turli xil signalizatsiya usullarini ajratib turadi va o'ziga xos signalizatsiya hodisalarining paydo bo'lish ehtimolini oshiradi.
|
| |
