Sug‘oriladigan yerlarda sho‘r yuvishning taxminiy
muddatlari va me’yorlari
Aeratsiya zonasida tuproq
gruntlarining tuzilishi va joylanish
xarakteri, mexanik tarkibi
0-100 sm
qatlamda
xlorning
dastlabki
miqdori,%.
Umumiy sho‘r
yuvish
me’yori, m
3
/ga.
Necha
marta
yuvish
zarur-ligi
Yuvish
muddati
(oylar)
MIRZACHO‘LDA
Tuproq-gruntlari bir xildagi o‘rta va
engil qumoqli
0,01-0,04
0,04-0,10
3000-3500
3500-5000
1
2
X-XII
X-XII
Tuproq-gruntlar har xil mexanik
tarkibli qatlamli
0,01-0,04
0,04-0,10
4000-5000
5000-6500
2
3
X-II-I
X-II-I
FARG‘ONA VODIYSIDA
Mexanik
tarkibi
engil
bo‘lgan,
qavatli
0,01-0,04
0,04-0,10
2000-2500
2500-4000
1
2
II-III
II-III
Tuproq-gruntlari
o‘rta
qumoqli,
qavatli, har xil mexanik tarkibli
0,01-0,04
0,04-0,10
3000-3500
3500-5000
1
2
I-III
I-III
To‘proq-gruntlari loyli va og‘ir
qumoqli, bir jinsli va qavatli
0,01-0,04
0,04-0,10
4000-5000
5000-6500
2
3
XII-II
XII-II
BUHORO VILOYATIDA
Tuproq-gruntlari
engil
mexanik
tarkibli, qavatli
0.01-0.04
0.04-0.10
2000-2500
2500-4000
1
2
III
III
Tuproq-gruntlari
o‘rta
qumoqli
qavatli, har xil mexanik tarkibli
0.01-0.04
0.04-0.10
4000-5000
5000-6500
1
2
XII-II
XII-II
Tuproq-gruntlari loyli, og‘ir qumoqli,
bir jinsli va qavatli
0,01-0,04
0.04-0.10
3000-3500
3500-5000
2
3
III
III
QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI VA XORAZM VILOYATIDA
Tuproqlarning
gruntlari
engil
mexanik tarkibli, qavatli
0.01-0.04
0.04-0.10
3000-3500
3500-5000
2
3
III
III
Tuproq-gruntlari
o‘rta
qumoqli,
qavatli, har xil mexanik tarkibli
0.04-0.04
0.04-0.10
4000-5000
6000-7500
3
5
X-XIII
Suvning 2/3
kuzda, 1/3
berib
yuviladi
QARSHI VA SHEROBOD CHO‘LLARIDA
Tuproq-gruntlari
engil
mexanik
tarkibli, qavatli
0,01-0,04
0,04-0,10
3000-3500
3500-5000
2
2-3
III
II-III
Tuproq-gruntlari
o‘rta
qumoqli,
qavatli, har xil mexanik tarkibli
0.01-0.04
0.04-0.10
4000-5000
5000-6500
3
4
X-XII
Suvning 2/3
kuzda 1/3
bahorda
mart oyida
berib
yuviladi
Tuproq-gruntlari
loyli
va
og‘ir
qumoqli,bir jinsli va qavatli
0,01-0,04
0,04-0,10
5000-6000
6000-7000
3
32
12-jadval.
Tuproq-gruntlardan tuzning yuvilib ketish
ko‘rsatkichi belgisi (
).
Tuproq gruntlari
Sho‘rlanish tipii
Sulfat-xloridli va xloridli
Xlorid-sulfatli va sulfatli
Qumli
0,6-0,8
0,7-0,9
Qumoqli
0,8-1,0
0,9-1,1
Engil va o‘rta qumoqli (kam
zichlashgan)
1,0-1,2
1,1-1,3
Loyli qatlami bo‘lmagan, o‘rta va
og‘ir qumoqli
1,2-1,5
1,3-1,8
Loyli qatlamlari mavjud bo‘lgan
loylar
1,5-2,0
1,8-2,4
13-jadval.
Tuzning yuvilib ketishi koeffitsiyenti va tuproqning sho‘rlanish tipini hisobga
olgan holda hisoblangan sho‘r yuvish me’yori (m
3
/ga).
Muayyan qatlamdagi tuzlar
miqdori (tuproq og‘irligiga
nisbatan % hisobida)
Tuzlar tarkibi bo‘yicha tuproq guruhlari
Xloridli (Cl-
40-60%)
Sulfat- xloridli
(Cl-25-35%)
Sulfat- natriyli
(Cl-10-20%)
Sulfat-
natriyli-
kalg‘tsiyli
Erkin tuz chiqaruvchi yuviluvchi engil mexanik tarkibli tuproqlar
=0,62
=0,72
=0,82
=1,18
0,2-0,5
2500
1500
1000
=1,18
0,5-1,0
4500
4000
3500
=1,18
1,0-2,0
6500
6000
3500
4000
2,0-3,0
7500
7000
6500
5500
3,0-4,0
8500
8000
7500
7000
O‘rta qumoqli va shunga o‘xshash bo‘lgan tuz chiqaruvchi har xil mexanik tarkibli, qavatli
tuproqlar
=0,92
=1,02
=1,12
=1,43
0.2-0.5
5000
3000
1000
=1,43
0.5-1.0
85000
3500
4000
=1,43
1.0-2.0
9500
8500
7500
4500
2.0-3.0
11000
10000
9500
7000
3.0-4.0
12000
11500
11000
9000
Kamroq tuz chiqaruvchi loyli yoki qumoqli tuproqlar
=1.92
=1.32
=1.42
=1.78
0.2-0.5
5000
3500
1500
=1.78
0.5-1.0
85000
7000
5000
=1.78
1.0-2.0
12000
11000
10000
5500
2.0-3.0
14500
13000
12000
8500
3.0-4.0
15500
15000
14000
11000
Kam tuz chiqaruvchi loyli va og‘ir qumoqli tuproqlar
=1.80
=1.90
=2.10
=2.40
0.2-0.5
7000
400
2500
=2.40
0.5-1.0
12500
10000
7000
=2.40
1.0-2.0
18000
15500
15000
7000
2.0-3.0
21500
19000
19000
12000
3.0-4.0
23000
21500
21000
14500
33
Juda kam tuz chiqaruvchi qavatli loyli tuproqlar
=2.70
=2.80
=3.0
=3.30
0.2-0.5
11000
6000
3000
=3.30
0.5-1.0
19000
14500
12000
=3.30
1.0-2.0
27000
22000
21000
10000
2.0-3.0
32000
28000
25000
15000
3.0-4.0
35000
31500
30000
20000
14-jadval.
Tuproq sho‘rini yuvish bo‘yicha tavsiyalar.
№ Tuproqning
sho‘rlanish
darajasi
Tuproq-
ning
mexnik
tuzilishi
Tavsiya etiladigan
texnologiya va suv
miqdorlari
Qilinishi lozim bo‘lgan
ishlar
Ishlarni
o‘tkazish
vaqti
1
Sho‘rlan-
magan
Engil
O‘rta
Og‘ir
Yaxob berish shart emas
Yuqoridagidek
Yuqoridagidek
Kuzgi shudgor. Tup-
roqni bahorgi ekishga
tayyorlash.
Yuqoridagidek.
Yuqoridagidek.
Kuz-bahor
Kuz-bahor
Kuz-bahor
2
Kuchsiz
sho‘rlan-
gan
Engil
O‘rta
Og‘ir
Gektariga 1500-2000 m
3
yaxob
egatlar
orqali
beriladi.
Egatlar
orqali
sho‘r
yuvish, suv miqdori 2000-
2500 m
3
/ga ga.
Yuqoridagidek
Kuzgi
shudgor,
tekislash egat olib, ular
orqali sho‘rni yuvish.
Yuqoridagidek.
Yuqoridagidek.
Kuz-bahor
Kuz-bahor
Kuz-bahor
3
O‘rtacha
sho‘rlan-
gan
Engil
O‘rta
Og‘ir
Berilgan
egatlar
orqali
sho‘r yuvish, suv miqdori
gektariga 2000-2500 m
3
.
Kichik pollar orqali sho‘r
yuvish, suv miqdori 3000-
4000 m
3
/ga ga.
Kichik pollar orqali sho‘r
yuvish, suv miqdori 3500-
4500 m
3
/ga ga.
Kuzgi shudgor yerni
tekislash egat olib, ular
orqali sho‘rni yuvish.
Yuqoridagidek.
Yuqoridagidek.
Kuz-bahor
Kuz-bahor
Kuz-bahor
4
Kuchli
sho‘rlan-
gan
Engil
O‘rta
Og‘ir
Go‘ng boshka organik
o‘g‘itlar solingan yerda
kichik pollar orqali sho‘r
yuvish, suv miqdori gekta-
riga 4000-5000 m
3
.
Tuproqqa
agromeliorativ
ishlov berish yumshatish,
go‘ng solish va xokazo, ki-
chik pollar orqali sho‘r
yuvish,
suv
miqdori
gektariga 5000-6000 m
3
.
Bu kategoriyaga
yerlar
foydalanish rejasidan chi-
qarib tashlanadi va ular-
ning tuproqning melio-
rativ holatini yaxshilash
chora-tadbirlari belgilana-
di.
Go‘ng solish, kuz-gi
shudgor
pollarni
tayyorlash,
sho‘rni
yuvish.
Go‘ng
solish,
yumshatish,
kuzgi
shudgor
pollarni
tayyorlash,
sho‘r
yuvish
Yuqoridagidek
Kuz-bahor
Kuz-bahor
Kuz-bahor
34
Tuproqlarni sho‘rlanishini tasvirlaydigan xaritanoma eksplikatsiyasi quyidagi
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rinish nisbatan qisqartirilgan holat uchun bo‘lib,
asosiy talablarga javob beradi.
MAVZU: TUPROQ BONITIROVKASIDA UNING EROZIYALANGANLIGI,
SKELETLILIGINI E’TIBORGA OLISH
Sug‘oriladigan yerlar to‘lqinsimon relyefga ega bo‘lgan maydonlarda, tog‘-
adirlarda joylashgan bo‘lsa, irrigatsion eroziya rivojlanadi.
Eroziya jarayonini rivojlanishiga ayni vaqtda tuproqning eroziyaga qarshi tura
bilish qobiliyatini katta va kichikligi ham ta’sir qiladi.
Eroziyaga qarshi tura bilish qobiliyati esa tuproqning mexanik tarkibi, gumus
miqdori, suvga chidamli struktura agregatlarini miqdori va boshqalarga bog‘liq.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tuproq eroziyasi faqat suv ta’siridagina emas
balki shamollar ta’sirida ham sodir bo‘ladi. Shamollar ta’siridagi eroziya
O‘zbekistonni cho‘l mintaqasiga xos.
O‘zbekistonda X.M.Maqsudov ma’lumotlariga ko‘ra irrigatsion eroziya 600
ming gektar maydonda tarqalgan, ya’ni sodir bo‘ladi.
Tuproqlar xoh u shamol eroziyasi, xoh suv eroziyasi ta’sirida bo‘lmasin baribir
o‘zlarining ma’lum miqdordagi gumus va oziqa elementlarini yo‘qotadi, natijada
unumdorligi keskin kamayadi.
Eroziya ta’siri natijasida tuproqni unumdor qatlami yo‘qoladi, ya’ni yuviladi
yoki shamol yordamida olib ketiladi.
Ko‘p yillik tajribalar ma’lumotlariga ko‘ra yuvilmagan, ya’ni eroziyalanmagan
tuproqlarda 32,4, kuchsiz darajada yuvilgan tuproqlarda 22,5, o‘rtachada esa 24,7,
kuchli darajada yuvilgan yerlarda 16,1 ts/ga paxta olingan.
Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, kuchli darajada yuvilgan, ya’ni eroziyaga
uchragan yerlarda g‘o‘za hosili 50 % atrofida kamayadi. Xuddi shunday hodisalarni
shamol eroziyasiga chalingan yerlarda ham ko‘rish mumkin.
Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tuproqni bonitirovkalashda
albatta eroziya omili e’tiborga olinishi kerak.
O‘zbekistonning sug‘oriladigan mintaqalarida tarqalgan tuproqlar ichida toshli,
shag‘alli, tosh-shag‘alli guruhlari ham keng tarqalgan. Bunday tuproqlar
Malikcho‘lda, Jizzaxda, Farg‘ona, Zarafshon, Qashqadaryo va Chirchiq vodiylarida
keng tarqalgan.
Toshli, shag‘alli, tosh-shag‘alli tuproqlar ko‘pincha skeletli tuproqlar deyiladi.
Bunday tuproqlarning tabiiy unumdorligi past bo‘ladi. Skeletli tuproqlarning ustki
qatlamlari nisbatan tez va ko‘proq isishi hisobiga bu tuproqlarda ayrim qishloq
xo‘jalik ekinlarini pishishi tezlashadi. Ayni vaqtda bularda suv o‘tkazuvchanlik
yuqori bo‘lganligi tufayli deyarli sho‘rlanmaydi. Albatta sho‘rlanmaganligiga boshqa
omillarni ham ta’siri seziladi.
Umumiy oladigan bo‘lsak, eroziyaga uchragan va skeletli, sho‘r tuproqlarni
ishlab chiqarish qobiliyati ancha past.
|
