Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: 
https://www.researchgate.net/publication/349375907
TUPROQ BONITIROVKASI FANIDAN MA'RUZALAR MATNI
Preprint
· January 2019
DOI: 10.13140/RG.2.2.28260.09603
CITATION
1
READS
11,053
1 author:
Murodjon Isagaliev
Fergana State University, Uzbekistan, Fergana
41
PUBLICATIONS
16
CITATIONS
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by 
Murodjon Isagaliev
on 17 February 2021.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

 
O
‘
ZBEKISTON RESPUBLIKASI
 
OLIY VA O
‘
RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
 
FARG
‘
ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
 
 
 
Isag
‘
aliyev M.T. 
 
 
 
FANIDAN 
 
 MA’RUZALAR MATNI 
Farg
‘
ona – 2019

2 
 
 
 
Tuzuvchi 
M.Isag‘aliyev 
Taqrizchi
b.f.n. D.Xoldarоv 
Ma’ruzalar matni agrоkimyo va tuprоqshunоslik kafedrasining 2019 yil 26 
avgust yig‘ilishida muhоkama qilingan va ko‘paytirishga ruxsat etilgan. 

3 
KIRISH 
Yerda hayotning paydo bo‘lganiga 2 mlrd. yildan ko‘proq vaqt o‘tgan bo‘lsa, 
yerdagi o‘simliklar va tuproqning tarixi esa o‘z ichiga 0,5 mlrd. yil atrofidagi vaqtni 
qamrab oladi. Shuncha vaqtdan beri o‘simlik tomonidan, tuproq tomonidan ma’lum 
muvozanatga asosan kosmik energiya yutiladi, oqibatda tuproq gumusi va 
minerallarida to‘planib uning unumdorligini belgilaydi. Bu mexanizmda tuproq 
qoplami qatnashadi. Tuproq faol ishtirokchi tariqasida energiyani yutadi, to‘playdi va 
sarflaydi. 
Shunday qilib tuproq-ekologik tizim quruqlikda energiya tartibotini 
boshqarishda qatnashadi. 
Keyingi yuz yillikni ikkinchi yarmida tuproqqa, umuman tabiatga bo‘lgan 
texnogen ta’sir kuchayib ketdi. Bu ta’sir natijasida tuproq ko‘proq jabrlanmoqda. 
Inson tomonidan bo‘layotgan texnogen ta’sir natijasida dunyoning boshqa 
mamlakatlari kabi O‘zbekistonda ham tuproq uchun, insoniyat uchun xavfli bo‘lgan 
cho‘llanish, sho‘rlanish, kollektor-zovur suvlarini mineralizatsiyasi ortishi, 
zaharlanishi, tuproqlarni zichlanishi va boshqalar tuproqlarni unumdorlik darajasini 
kamayishiga, yo‘qolishiga, tuproqni kasallanishiga olib kelmoqda. 
Sug‘oriladigan yerlardan, uning holatini e’tiborga olmasdan haddan tashqari 
kuchli darajada foydalanish ularning sifatini pasayishiga hatto qishloq xo‘jalik 
aylanma harakatidan tushib qolishiga sabab bo‘lmoqda. 
O‘zbekistonda oxirgi 15-20 yil ichida sho‘rlangan yerlar maydoni 0,8 mln. 
gektarga ortib ketdi. Qoraqolpog‘iston, Buxoro, Sirdaryoda sug‘oriladigan yerlarni 95 
% gacha miqdori sho‘rlangan. 
Noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun sug‘oriladigan, unumdorligi yuqori 
bo‘lgan yerlarni ajratish davom etmoqda. 
Orol dengizni sathini keskin va jadal sur’atlarda pasayishi qator salbiy 
oqibatlarga: cho‘llanish jarayonini tezlashishiga, sho‘r yerlarni maydonini ortishiga 
va hokazolarlarga sabab bo‘lmoqda. 
Suv va shamol eroziyasi hamda ikkilamchi sho‘rlanish kabi jarayonlarni tuproq 
unumdorligiga ta’siri yildan yilga ortib bormoqda. 
Keyingi vaqtlarga kelib gumus va oziqa elementlarning miqdori keskin 
kamaygan yer maydonlarini xissasi ortishi jarayoni sezilib turibdi. 
Dunyoda tuproqlarni va suvni ifloslanishi, o‘simlik va xayvonot dunyosining 
mahsulotlarini nitratlar, og‘ir metallar, agrokimyoviy moddalar bilan ifloslanishi ham 
xatarli tus olmoqda. 
Ayni bir vaqtda salbiy omillar alohida-alohida va birgalikda tuproqni sifat 
bahosiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqni bonitirovkalashda asosiy mezon tariqasida 
esa uning unumdorligi olinadi va ballarda ifodalanadi. Bu vazifani “tuproq 
bonitirovkasi” amalga oshiradi. 
Bonitirovka so‘zi lotincha bonitas - saxiylik, ya’ni tuproqlarni, ularni ishlab 
chiqarish qobiliyatiga ko‘ra nisbiy baholash demakdir. 
Yerlarni baholash uchun esa ularni ro‘yxatdan o‘tkazish zaruriyati ham 
tug‘iladi, bu ishga kadastrlash deyiladi. Kadastr so‘zi frantsuzcha - cadastre dan 

4 
olingan bo‘lib, ro‘yxatga olmoq demakdir. Tuproq bonitirovkasi Yer kadastrining 
tarkibiy qismi hisoblanadi.