14
4
Tabiatni
muhоfaza
qilish,
sоg‘lоmlashtirish, rekreatsiya
maqsadlariga mo‘ljallangan yerlar
72,2
0,16
0,5
0,001
5
Tarixiy-madaniy ahamiyatga mоlik
yerlar
0,4
0,001
0
0
6
O‘rmоn
fоndi yerlari
8661,0
19,50
26,9
0,06
7
Suv fоndi yerlari
813,6
1,83
4,5
0,01
8
Zahira yerlar
10403,9
23,43
2,0
0,004
Jami yerlar
44410,3
100
4305,8
9,69
Sug‘oriladigan yerlar qishloq xo‘jalik mahsulotini 95% ni etishtirishda xizmat
qiladi. Qishloq xo‘jaligi esa volyuta keltiruvchi asosiy tarmoq, ya’ni manba
hisoblanadi. Bulardan tashqari yuqorida qayd qilganimizdek 790,4 ming gektar
yerimiz lalmikor dehqonchilikda foydalaniladi.
Bu yerlar qatoriga nisbatan yuqori darajada gumus bilan ta’minlangan to‘q tusli
bo‘z tuproqlar tipchasi mansub bo‘lib, mashhur, qattiq, ya’ni qayroqi bug‘doy va
boshqa don turlarini etishtirishda xizmat qiladi.
Afsuski
bunday yerlar, ya’ni lalmikor tuproqlar ko‘p emas: Jazzax viloyatida
227.8, Qashqadaryoda 252.0, Samarqandda 183.5, Surxondaryoda 42.1, Toshkentda
39.5, Navoiyda 20.8 ming gektarni tashkil qiladi. Bu maydonlar turli darajada
eroziyaga uchragan va dehqonchilikni olib borish jarayonida katta ehtiyotlik talab
qiladi, aks holda eroziya tezda yerlarni degradatsiyaga uchratadi.
Bu guruh tuproqlar, ya’ni to‘q tusli bo‘z tuproqlar tarqalgan maydonlar namlik
bilan ta’minlangan yerlar hisoblanadi.
Katta mehnat sarf qilmasdan, namgarchilik
yaxshi bo‘lgan yillari nisbatan yuqori hosil olish mumkin.
Demak asosiy diqqat va e’tibor ana shu, ya’ni sug‘oriladigan yerlar va lalmikor
yerlarning unumdorligini oshirish, saqlash va qayta tiklashga qaratilmog‘i darkor.
Rasmiy xujjatlar ma’lumotiga ko‘ra sug‘oriladigan maydonlarning 53% yoki 2
mln. 286 ming gektari turli darajada sho‘rlangan. Kuchsiz sho‘rlangan yerlar
maydoni 1 mln. 125 ming gektar yoki 58% ni tashkil qiladi. O‘rtacha darajada
sho‘rlangan yerlar 650 ming gektar yoki 33%, kuchli sho‘rlangan yerlar maydoni 250
ming gektar atrofida bo‘lib, sho‘rlangan yerlarga nisbatan 14% ni tashkil qiladi.
Keyingi ilmiy izlanishlar natijalariga ko‘ra kuchsiz darajada sho‘rlangan
yerlarda 20-25% miqdorda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi kamayadi,
demak sho‘rlanmagan yerlarga nisban 1/4 hissa kam hosil olinadi.
O‘rtacha darajada sho‘rlangan yerlarda esa 30-40%, ayrim hollarda 50% gacha
hosil kamayadi. Kuchli darajada sho‘rlangan yerlarda esa hosil 80% gacha kamayadi
yoki butunlay nobud bo‘lishi mumkin. Kuchli darajada sho‘rlangan yerlarning 70
ming gektari Qoraqalpog‘iston
respublikasi hududiga, 65 ming gektari esa Sirdaryo
viloyatiga to‘g‘ri keladi. Demak, 135 ming gektar yer ikki viloyatga to‘g‘ri keladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, odatdagi sho‘r yuvish usullarida kuchsiz va
o‘rta darajada sho‘rlangan yerlardagina sho‘r yuvish ishlarini to‘la tamomlash, ya’ni
yerlarni sho‘rsiz yoki sho‘rlanmagan holatigacha suvda eruvchi tuzlardan tozalash
15
mumkin. Ammo hozirgacha qo‘llanilib kelinayotgan usullar bilan kuchli darajada
sho‘rlangan yerlarni davolash, yaxshi va juda yaxshi natijalarga olib kelgani yo‘q.
O‘zlashtirilishi
nisbatan oson yerlar, ayniqsa sho‘rini yuvish oson bo‘lgan
maydonlar o‘zlashtirilib bo‘lgan. Hozirgi kunda o‘zlashtirish maqsadida qolgan,
ya’ni ajratiladigan yerlarni meliorativ holati juda noqulay va nobob. Sho‘rlik darajasi
yuqori, suv o‘tkazuvchanligi yomon, gipsli, shox-arzikli yerlar o‘zlashtirilishi
mumkin bo‘lgan yer zahiralarini katta qismini tashkil qiladi. Bunday yerlardan
foydalanish jarayonida agrotexnologik, agromeliorativ jarayonlar buzilishi tezda
yerlarni bir turdan ikkinchisiga o‘tishiga sabab bo‘ladi.
Natijada Yer fondi
foydalanishi va turlari bo‘yicha o‘zgarib turadi. Yerlarni o‘zlashtirilishi natijasida
lalmi, qishloq xo‘jaligi uchun yaroqsiz yerlar sug‘orilib, sug‘orma dehqonchilik
yerlari qatoriga o‘tadi.
Noqishloq xo‘jalik maqsadlarida turli qurilishlarga sug‘oriladigan yerlarni
ajratilishi, binolar, korxonalar qurilishi va boshqalar ham Yer fondi turlarini
o‘zgartirib yuboradi. Bunday o‘zgarishlarni aniq hisobga olib borish ishi O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomoniidan 1992 yil 14
avgustda tasdiqlangan
11/48-273 shakl asosida olib boriladi. Bu yer hisobi har yili birinchi yanvargacha
Yerga egalik qiluvchi va foydalanuvchi xo‘jaliklar, tashkilotlar, tumanlar va
viloyatlar bo‘yicha bajariladi. Bu xujjatlardan qishloq xo‘jalik ekinlari turlarini
joylashtirish, olinadigan hosilning taqsimoti va boshqa sohalarda foydalaniladi. U
quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi.
4-jadval.
