11
bila bog‘lanishi orasida paydo bo‘ldi, lekin quvvat moddasi bilan mazkur band uzuldi
deb yozilgan.
Ona zamin haqida bu kabi tabarruk so‘zlarni ko‘plab keltirish mumkin. Lekin
afsuski ularning ko‘pchiligi turli sabablarga ko‘ra bizgacha etib kelmagan.
E’tibor beraylik sho‘r tuproqqa tuxum, ya’ni urug‘ sepma, bari bir sho‘riston
hosil bermaydi, natijada mehnating zoe ketadi degan gap naqadar dono fikr.
O‘z o‘zidan sho‘ristonni ajratish kerakligi, ya’ni hisobga olish kerakligi, sho‘r
yer unumsiz ekanligi va sifati past ekanligidan dalolat. Qadim davrlardan boshlab
Markaziy Osiyoda, xususan O‘zbekistonda yerlardan oqilona va samarali foydalanish
xalq tomonidan yo‘lga qo‘yilgan. Bunga misol tariqasida ma’lum yer maydonida
odamlar yashashni biroz vaqtdan keyin boshqa joylarga, ya’ni tuproqlari nisbatan
unumdor yerlarga almashtirishi
va u yerda dehqonchilik, chorvachilik bilan
shug‘ullanishini, chig‘iriqlar yordamida sug‘orish kabilarni keltirish mumkin.
O‘zbekistonda sug‘oriladigan yerlarni ilmiy asosda ro‘yxatga olish, baholash
ishlari Dokuchayev usuli kashf etilganidan keyinroq rivojlandi. Lekin tezda
O‘zbekistonni o‘z yo‘li borligi ko‘rindi.
Mamlakatimizda sug‘oriladigan yerlarni unumdorligi bo‘yicha baholash va
uning iqtisodiy samaradorligini aniqlash to‘g‘risidagi uslubiy qo‘llanma birinchi
marta rus tilida 1969 yili "O‘zdavyerloyiha" va tuproqshunoslik
institutlari olimlari
A.Z.Genusov, B.V.Gorbunov va boshqalar tomonidan chop etiladi.
Mamlakatda o‘tkazilgan tadbirlar bu qo‘llanmada ayrim kamchiliklar mavjud
ekanligini isbotladi. Jumladan bu usulda mayda zarrali tuproq qatlam qalinligi,
tuproqni gipslashganlik darajalari uchun koeffitsiyentlar ishlanmagan edi.
Ushbu qo‘llanmani takomillashtirish, dala va vegetatsion tajribalarini
natijalarini umumlashtirish, ayrim pasaytiruvchi koeffitsiyentlarni tuzatish natijasida
respublikamiz
sharoitiga, xususan paxtachilik va donchilikka moslashgan yangi
uslubiy qo‘llanmalar vujudga keldi.
"O‘zbekistonda paxta etishtiriladigan yerlarning unumdorligini baholash
bo‘yicha uslubiy qo‘llanma". T. 1994.
"Bo‘z tuproqlar kamaridagi sug‘oriladigan, eroziyaga moyil yerlarni baholash
va xaritalashga doir uslubiy ko‘rsatma". T. 1994.
"O‘zbekiston Respublikasi bahorikor yerlarni bonitirovkalash". T. 2000 yil va
hokazolar.
Ushbu qo‘llanmalar, uslublar negizida mustaqillik davrida Yer fondidan
samarali foydalanishda, tuproqni unumdorligi bo‘yicha
baholashda, sug‘oriladigan
mintaqalarda tuproq hosil bo‘lish sharoiti va sifatini bir-biriga taqqoslab tahlil qilish,
sug‘oriladigan yerlarda qishloq xo‘jaligi ekinlari ekishni to‘g‘ri va rejali tashkil etish
hamda ulardan yuqori darajada hosil olish uchun murakkab hisoblangan agrotexnik
va meliorativ choralarni ilmiy asoslashda ma’lumot beruvchi yagona ilmiy
umumlashgan uslubiy qo‘llanma yaratildi.
Hozirgi kunda yangi-yangi uslubiyatlar, ilmiy g‘oyalarni yaratilishida Qo‘ziyev
R.Q., Sattorov J.S., Tolipov G.A., Li V.N., Maqsudov J.M., Akramov I.A., G‘ofurova
L.A. va boshqalarni xizmatlari benihoya katta.
12
Eroziyaga moyil, chalinuvchan yerlar va lalmikor yerlar uchun esa alohida-
alohida uslubiy ishlar yaratildi. Bu ishlarni amalga oshirilishida Maxsudov X.M.,
Mirzajonov Q.M., Elyubayev S.E. va boshqalarni ishlariga tayaniladi.
Eroziyaga uchragan yerlarni hisobini olishni, baho berishni takomillatirish hali
poyoniga etgan emas. Shunga qaramasdan tuproq unumdorligini baholaydigan o‘zbek
modeli yaratildi desa ham bo‘ladi.
Lekin eng yangi modellarimiz ham kamchiliklardan holi emas, masalan;
sug‘oriladigan yerlarni bir ballining kadastrli hisobi donli ekin ekilganda 0,6 ts/ga ni
tashkil qiladi, demak eng yuqori darajada baholanadigan 100 balli 10 sinfli yerlardan
60 ts/ga don olish mumkin, aslida hozirgi kunda ilg‘or xo‘jaliklar,
tumanlar
gektaridan 85-86 ts/ga don olmoqdalar. Bundaylarga Andijon viloyati 72 ts/ga, Asaka
tumani 85 ts/ga, Asaka tumani Falaba jamoa xo‘jaligi 86 ts/ga va boshqalarni misol
tariqasida keltirish mumkin. Xuddi shu kabi misollarni paxtachilik tarmog‘idan ham
keltirish mumkin.
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini etishtiradigan resurs bu mamlakat tuproqlari
hisoblanadi va har doim ro‘yxatga olishga va baholashga muhtoj bo‘ladi.
