22
Sug‘oriladigan o‘tloqi;
-
80
95
100
80
70
Botqoq va botqoq-o‘tloqi;
-
90
100
95
75
65
Sug‘oriladigan botqoq;
-
75
80
75
65
60
Cho‘l mintaqasi
II.1.Irrigatsion avtomorf:
Sug‘oriladigan bo‘z-ko‘ngir;
-
70
95
100
90
75
Sug‘oriladigan taqirli;
-
75
95
100
90
70
Sug‘oriladigan taqir;
-
80
100
90
80
65
Sug‘oriladigan qumli-cho‘l;
60
-
-
-
-
-
II.2.O‘tuvchi:
Sug‘oriladigan o‘tloqi-bo‘z qo‘ng‘ir;
60
70
85
100
90
70
Sug‘oriladigan o‘tloqi-taqir;
-
-
80
100
85
65
Sug‘oriladigan o‘tloqi-cho‘l va cho‘l-
o‘tloqi;
60
60
80
100
85
75
II.3.Irrigatsion gidromorf:
Sug‘oriladigan o‘tloqi;
70
85
100
90
80
60
Sug‘oriladigan
o‘tloqi-botqoq
va
botqoq-o‘tloqi;
70
85
100
85
70
55
Sug‘oriladigan botqoq;
60
75
80
75
60
50
BONITIROVKA KOEFFITSIYENTLARI
Bizning sharoitimizda tuproq xossalarini yomonlashtiradigan va unumdorligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatadigan omillarga toshli qatlamning joylashgan chuqurligi, qumli,
gipsli, gleyli, shox va arzikli qatlamlarning kesmadagi o‘rni va boshqalar kiradi.
Sug‘oriladigan mintaqalarda toshli va shag‘alli tuproqlar asosan tog‘oldi
prolyuvial tekisliklarda va allyuvial vodiylarda uchraydi. Toshli va shag‘alli tuproqlar
o‘zining kam gumusligi, strukturasizligi, oziqa elementlariga kambag‘alligi, kam suv
saqlash
kobiliyati, nam sig‘imining kichikligi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib
turadi. Toshli va shag‘alli, ya’ni skeletli tuproqlarni unumdorligi past,
shu sababli
ishlab chiqarish qobiliyati kichik bo‘ladi.
Gidromorf tuproqlarni unumdorlik darajasi ularning boshqa xossalari bilan bir
qatorda gleyli qatlamining joylashgan o‘rniga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu o‘rinda ularni
baholashda gleylashganlik darajasini ham hisobga olish maqsadga muvofiq bo‘lar
edi. Lekin hozirgacha bu xususiyatlarga etarli e’tibor berilmaydi.
O‘zbekistonda gidromorf tuproqlar maydoni sug‘oriladigan yerlar miqdorini
50% ni tashkil qiladi.
Gleyli va gleylashgan qatlamlar odatda strukturasiz, zichlashgan bo‘lishi bilan
birga mexanik tarkibiga ko‘ra og‘ir bo‘ladi.
Bu xodisa gidromorf tuproqlarni suv-fizik va kimyoviy xossalarini
yomonlashtiradi. Cho‘l va chalacho‘l mintaqalarining sug‘oriladigan
maydonlarida
gleyli qatlamlar temir, alyuminiy, fosfor, marganets va
boshqalarning oqsidlarini
hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu birikmalar, ya’ni gleyli qatlam ildiz tarqalgan
maydonlarga yaqin joylashgan taqdirda o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga salbiy,
ya’ni zaharli ta’sir qiladi.
Gleyli qatlamlarda har xil sharoitlarda, muhitga bog‘liq ravishda vodorod
sulfidi, metan, karbonat angidridi va boshqa gazlar ham hosil bo‘lib turadi. Bu gazlar
ma’lum sharoitlarda o‘simliklar va tuproq biotasi uchun ijobiy va salbiy ta’sir
23
ko‘rsatadi. Ayrim hollarda qatlamdagi boshqa mineral birikmalardan ham bu gazlarni
calbiy ta’siri kuchli bo‘ladi.
Misol uchun tuproq havosi tarkibida vodorod sulfidning miqdori 10 % dan
oshsa, ko‘pchilik o‘simliklar halok bo‘ladi. Buning aksicha
karbonat angidridining
tuproq havosi tarkibidagi miqdori oshsa, madaniy o‘simliklarga ma’lum darajada
ijobiy ta’sir qiladi.
Ekinlarning o‘sishi va rivojlanishiga, hosiliga tuproq tarkibidagi, uning har xil
qatlamlaridagi gips va uning miqdorlari ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Gipsli, gipslashgan tuproqlar Farg‘ona
vodiysida, Jizzax va Mirzacho‘lda,
Sherobodda, Malikcho‘lda, Ustyurt platosida keng tarqalgan. Gipsli tuproqlarda
dehqonchilik qilinadi. Ularda oziqa elementlari, gumus kam bo‘ladi. Gipsli tuproqlar
yomon suv-fizik xossalarga ega, aksariyat hollarda sho‘rlashgan.
Gipsli tuproqlarni unumdorlik darajasiga gips miqdori va uning joylashgan
o‘rni, shakli katta ta’sir ko‘rsatadi.
Tuproq tarkibidagi gipsga hamma vaqt ham salbiy oqibat deb qarash to‘g‘ri
emas. Gips ma’lum miqdorlarda tuproqni suv va havo o‘tkazuvchanligini
yaxshilaydi, ayni vaqtda kaltsiyni asosiy manbai rolini o‘ynaydi.
Albatta karbonatli tuproqlarda kaltsiy manbai rolini
gips bilan bir qatorda
kaltsiy karbonat ham bajaradi.
Gips tuproqlarni sho‘rtoblanishdan himoya qiladi, sho‘rtob tuproqlarni
davolashda asosiy ximmeliorantlar qatorida turadi. Kuchli
gipslashgan qatlamlar
yomon suv-fizik xossalarga, kapillyarlikka ega bo‘ladi. Bunday qatlamlarda kapillyar
ko‘tarilish balandligi 20-80 sm dan oshmaydi.
Ko‘pchilik tuproq-iqlimiy tumanlardagi sizot suvlari murakkab kimyoviy
tarkibga ega bo‘ladi. Sizot suvlarini sathi,
mineralizatsiyasi, kimyoviy tarkibi
bevosita tuproq unumdorligiga ta’sir etibgina qolmasdan, har xil chuqurlikda xilma-
xil tuzli qatlamlarni ham hosil qiladi. Ana shunday qatlamlardan biri arzik-shoxli
qatlam bo‘lib, gidrokarbonatli, sulfatli, magniy va kaltsiyli sizot suvlari bilan bog‘liq.
Arzik-shoxli qatlamlar ko‘pincha 0,5-1,5 m chuqurlikda uchraydi.
Bu qatlamlar suv va havo hatto ildizlar o‘tmaydigan qattiq, zich bo‘lib, tuproq
unumdorligini keskin kamaytirib yuboradi.
Gips va tosh-shag‘alli, qumli, gleyli, shox-arzikli
qatlamlarni joylashgan
chuqurligi, gumus qatlami qalinligi kabi kattaliklarni tuproqni bonitirovkalashda
foydalanadigan maxsus koeffitsiyentlari ishlab chiqilgan.
6-jadval.
