24
MAVZU: SHO‘R TUPROQLARNI BONITIROVKALASH USULI
O‘zbekistonda sho‘r
yerlar Xorazm, Buxoro, Sirdaryo, Navoiy, Farg‘ona,
Jizzax viloyatlarida, Qoraqalpog‘iston Respublikasida tarqalgan.
Yerlarimizning turli darajada sho‘rligidan yiliga 20-25% miqdorda g‘o‘za
hosili, ya’ni paxta kam terib olinadi. M.A.Pankov ma’lumotlariga ko‘ra
kuchsiz
sho‘rlangan yerlarda sho‘rlanmagan yerlarga nisbatan 20-30%, o‘rtacha sho‘rlangan
yerlarda 40-60%, kuchli darajada sho‘rlangan yerlarda esa 80% va hatto undan ham
ko‘p g‘o‘za hosili kamayadi.
Tuproqda suvda eruvchi tuzlarning tarkibi va miqdori,
ularning harakati va
o‘simlik turlari bilan aloqadorligi murakkab ilmiy muammolar qatoridan joy oladi va
hozir ham shunday.
Masalani bunday murakkab bo‘lishiga sabab o‘simlik turlarining ko‘pligi va
ularni har xil ionlar ta’siriga va tuzlarning umumiy kontsentratsiyasiga chidamliligini
turlicha ekanligidadir.
O‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishi davrida ularni tuzlar, ionlar ta’siriga
bo‘lgan reaktsiyalari o‘zgaradi.
Sug‘oriladigan yerlarda g‘o‘za o‘simligining tuzlar ta’siriga chidamsizligi eng
avvalo chigitni unib chiqishidayok namoyon bo‘ladi, 3-4
chin barg chiqarganida bu
ta’sirga kuchli beriladi. G‘o‘za o‘zining hayoti, ya’ni vegetatsiya davrining oxirida
tuzlarning bir muncha yuqori kontsentratsiyalariga chidamli bo‘ladi.
O‘zbekistonda rayonlashtirilgan ko‘pchilik g‘o‘za
navlari uchun tuproqdagi
tuzlar to‘plamining ruxsat etilgan, ya’ni eng yuqori kontsentratsiyalari 2,5-3 % ni
tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkichdan oshgan taqdirda g‘o‘za o‘simligi o‘ladi.
Suvda eruvchi tuzlarning zaharliligi ularning
eruvchanlik darajasiga, ayniqsa
ionlar tarkibiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘simliklarga nisbatan ko‘proq, kuchliroq salbiy ta’sir
etuvchi ionlar ichida
anionlardan umumiy ishqoriylik, xlor va sulfat ionlari ajralib turadi.
7-jadval.
