42
2. Muloqotning tomonlari.
Muloqotning kommunikativ tomoni ― muloqotlarga kirishuvchilar o’rtasidagi
ma’lumot almashinuvi jarayoni.
Muloqotning perseptiv tomoni ― muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini
idrok etishlari va tushunishlari bilan bog’liq bo’lgan murakkab psixologik
jarayon.
Muloqotning interaktiv tomoni ― muloqotga kirishuvchilarning xulq-atvoriga
ta’siri.
Endi muloqotning har bir tarkibiy qismi bilan alohida tanishib chiqamiz.
A) Muloqotning kommunikativ tomoni
― shaxslararo axborotlar, bilimlar
g’oyalar, fikrlar almashinuvi. Bu jarayonning asosiy vositasi ―til. ( yozma-
og’zaki, monologik-dialogik nutq) Diologik nutqning mazmuni, xarakteri,
davomiyligi
muloqotga
kirishgan
shaxslarning
shaxsiy
qarashlariga,
qiziqishlariga, bir-birlariga bo’lgan munosabatlariga, maqsadlariga bevosita
bog’liq bo’ladi. O’qituvchi-o’quvchi, siyosiy rahbarlarning, diplomatlarning,
dugonalarning suhbati bir-biridan farq qiladi. Monologik nutq bir kishining
boshqa kishiga murojaati― fikrlarning mantiqan tugal bo’lishi, grammatik
qonun-qoidalarga rioya kilish kerak. Odamlarning muloqot jarayonida
so’zlardan tashqari turli xil harakatlardan, qiliqlardan, holatlardan, kulgu,
ohanglardan ham foydalanadilar. Mimika, ko’z qarashlar, to’xtashlar (pauza)
ifodalari va hokazo. Buyuk rus yozuvchisi L. Tolstoy odamlarda 97 xil kulgu
turi, 85 xil ko’z qarashlar turi borligini kuzatgan. Andreyevaning yozishicha,
odam yuz ifodalari, nigoxlarining 2000 ga yaqin ko’rinishlari bor.
Bu noverbal muloqot vositalarining milliy va xududiy xususiyatlari bor.
Masalan: o’zbek xalqining muloqot jarayoni boy, o’zaro munosabatlarning
bevosita xarakteri unda shunday vositalarning ko’proq ishlatilishi bilan bog’liq.
Bolgarlar biror fikrni tasdiqlamoqli bo’lishsa, boshlarini chayqashadi, inkor
etmoqchi bo’lishsa, bosh siltashar ekan.
Noverbal muloqotda suhbatdoshlarning fazoviy joylashuvlari ham
ahamiyatga ega: Masalan, ayollar xissiyotga berilganligi uchun bir – birlari
bilan yaqin turib gaplashar ekanlar, erkaklar o’rtasida masofa bo’lar ekan.
O’quvchilarni partada orqama – ketin o’tqazgandan ko’ra doira shaklida
o’tqazilsa, ularda javobgarlik xissi yuqoriroq bo’lar ekan, Emotsiyalar
almashgani uchun ham guruhdagi psixologik vaziyat ijobiy bo’lib, bolalarning
predmetga va bir – birlariga munosabatlari ancha yaxshi bo’lar ekan.
Demak ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etishda muloqotning barcha
vositalariga, ayniqsa, nutqka e’tibor berish kerak. Bolalarni ilk yoshlik
chog’laridanoq nutq madaniyatiga o’rgatish, nutqlarini o’stirish choralarini
ko’rish zarur. Pedagog ham nutq madaniyatiga ega bo’lishi kerak.
