69
tabiatini va mantiqiy bog’liqligini tushunishga yordam beradi.
Avtomobilning yuki oshgan sari, benzin sarflanishning oshishi,
korxonada mahsulot chiqaravchi
xodimlar sonining oshishi, ma’muriy
boshqaravchi xodimlar sonining oshishiga olib kelishi, murakkab tex-nologiya
uchun ko’p yoki murakkab stanoklarning jalb qilinishi boshqa-rishdagi
qonuniyatlarga misol bo’la oladi.
Adabiyotda e’lon qilingan ba’zi bir qonuniyatlarga biroz to’xtalib
o’tamiz.
Xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida boshqarish tizimlari ko’p
bo’g’inli, ko’p pog’onali bo’lishi mumkin bo’lib,
ishlab chiqarishning asosiy
maqsadi xalqning farovonligi va madaniyatini rivojlantirish bo’lib, ilmiy-texnika
yutuqlariga asoslangan holda rivojlanishi kerak. Xalq xo’jaligining
hamma bo’g’inlarida va shajaraviy boshqarishning hamma sathlarida boshqarish
tamoyillarining birligi boshqarish, xo’jalik yuritish oldiga qo’yilgan
maqsadlarning va ularni amalga oshiradigan usullarning birligidadir. Boshqarish
va xo’jalik yuritish bo’g’inlariga tarmoqlar, korxonalar,
tumanlar, shaharlar,
viloyatlar va butun mamlakat misol bo’la oladi.
Xalq xo’jaligi, boshqarish tizimlarining bo’Iaklari orasida muta-
nosiblikka maqbul o’zaro munosabat (nisbat) ga erishish va uni saqlash.
Xalq xo’jaligi murakkab dinamik tizim bo’lib, bir qancha tizimcha va
elementlardan iboratdir. Bu tizimcha va elementlarga yoki bo’laklarga sanoat,
qishloq xo’jaligi,
qurilish, transport va aloqa, savdo va maishiy xizmat, fan,
madaniyat, tibbiyot, bank xizmati va hokazolar kiradi. Bo’-laklar
orasidagi
bog’lanish uzviydir. Masalan, sanoat qishloq xo’jaligiga, kurilishga, transportga
va boshqalarga mehnat qurollarini yetkazib bersa, qishloq xo’jaligi esa sanoat va
boshqa bo’laklarga xom ashyo va materiallar yetkazib beradi. Shularni inobatga
olgan holda, xalq xo’ja-ligining rivojlanishida bo’laklar orasidagi bog’lanishlar
o’zaro mutanosib bo’lishi kerak.
Hayotda bu esa har bir bo’lakning rivojlanishi boshqa bo’laklarning
talabini to’liq qondiradigan darajada bo’lishi kerak. Boshqa so’zlar bilan
aytganda, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishlarning quwatlari, mexa-
nizatsiyalash va avtomatlashtirish,
kompyuterlashtirish, ishlab chiqa-rishni
uyushtirish orasida mutanosiblik va maqbul o’zaro munosabat bo’lishi kerak.
Boshqarishda esa vaqti bilan (davriy holda) boshqariluvchi tizimchalarning
holatini tahlil qilish, ulardagi nomutanosiblikni o’z vaqtida yo’qotishga
imkon
beradi.
70
Mutanosiblikvamaqbulo’zaronisbatfaqattizimchaelementlariorasidaemas,
boshqaruvchivaboshqariluvchitizimlarningorasidahamta’minlanishikerak.
Buqonuniyatningbajarilishixalqxo’jaligivaboshqaravbo’limlariningmaromvasam
araliishlashinita’minlaydi.
Ishlabchiqarishfondlariharakatininguzluksizligiga, maromligiga,
aylanishdavrtezliginioshirishga (maromigaetkazishga)
erishishkorxonaningishlabchiqarishfondlariuningishlabchiqarishqobiliyatibilana
niqlanibpulholatidaifodalanadi.
Ishlab chiqarish fondlarining aylanish davri (vaqti) va elementlari
yuqoridagi tarx (4-rasm) bilan ifodalanishi mumkin.
Xususiy aylanish vaqtlari
t
1
,
t2
,
tz, t
4
,
t
n
har
qanday korxonada mavjud
bo’lgan
jarayonlar uzluksiz, maromli bo’lib, vaqtlarning o’zlari esa minimum
bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Shundagina umumiy aylanish vaqti (davri) T
minimum bo’lishi mumkin. Aylanish vaqti T-ning kamayishi aylanuvchanlikni
va
daromadni
oshiradi.
Bunga
esa
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
avtomatlashtirish, ulgurji savdoni rivojlantirish, ishlab chiqarish fondlarini tez-
tez va samarali yuqori bo’lganlariga almashtirish, sotiladigan mollarning
