Qarshi davlat universiteti international scientific and practical conference on algorithms and current problems of programming

59 
ushbu tarmog‘i uchun muhim vazifalar suvni tozalash jarayonlarini takomillashtirish bo‘lib, 
bu chiqindi suvlarni aralashmalardan tozalash uchun texnologik uskunalarni to‘g‘ri 
tanlashga bevosita bog‘liq;
-
oqava suvlar oqimi va tarkibini tartibga solish; 
-
aralashmalarning kontsentratsiyasini va oqava suv oqimini va boshqa bir qator 
omillarni o‘rtacha hisoblash. 
Suvni tozalash va suvni tozalash jarayonlarini takomillashtirish asosan 
avtomatlashtirish bilan bog‘liq, chunki samarali nazorat yoki tegishli parametrlarni optimal 
darajada ushlab turish faqat zamonaviy nazorat va tartibga solish tizimlari bilan 
ta'minlanishi mumkin. 
Oqava suvlar tabiiy suv havzalarining ifloslanishiga potentsial xavf tug‘diradi, shuning 
uchun uni yaxshilab tozalash kerak va oqava suvlarning sifati uchun ruxsat etilgan 
me'yorlar qonun bilan tartibga solinadi. Oqava suvlarni tozalash va oqava suvlarni tozalash 
inshootlarida asboblarning asosiy turlaridan biri suyuqlik sifati analizatorlari hisoblanadi 
[2]. Oqava suvning kimyoviy tarkibini o‘lchash tozalash sifatini nazorat qilish va bu jarayon 
uchun eng yaxshi usullarni tanlashga yordam beradi. Turli texnologik ob'ektlarda yoki 
sinov punktlarida doimiy ekspress-tahlil suyuqlik tarkibidagi muhim o‘zgarishlarni darhol 
aniqlash, favqulodda vaziyatlarning oldini olish imkonini beradi. 
Shuningdek, suv sifatini kompleks aniqlash qurilmalari, jumladan, sanoat oqava suv 
analizatorlari, ko‘p parametrli zondlar, ko‘chma va statsionar namuna oluvchilar, o‘lchash 
komplekslari uskunalari sun'iy yo‘ldosh yoki uyali aloqa orqali ma'lumotlarni uzatish 
uchun maxsus dasturiy ta'minot bilan jihozlangan. 
Turli filtrlash tizimlari va tozalash texnologiyalari uchun daraja, bosim, harorat, oqim, 
tijorat o‘lchash va suv sifatini o‘lchash uchun sensorlar, oqava suvlarni tahlil qilish 
qurilmalari, chiqindi suv sifati sensorlari, sanoat chiqindi suv oqimi o‘lchagichlaridan 
iborat. 
Chiqindi oqava suvlarni tozalash jarayoni uzluksiz diskret jarayondir. Bu jarayon 
texnologik asbob-uskunalarda yuzaga keladigan murakkab fizik-kimyoviy reaksiyalarga 
asoslanadi. Bundan tashqari, mavjud boshqaruv tizimlari har doim ham jarayonga ta'sir 
qiladigan ba'zi tartibsizliklar bilan samarali kurasha olmaydi, chunki boshqaruv 
tizimlarida, asosan, faqat mahalliy bog‘liqliklarni hisobga oladigan soddalashtirilgan 
modellar qo‘llaniladi, bu modelning haqiqiy ob'ektga muvofiqligi darajasiga va natijada 
boshqaruv sifatiga katta ta'sir qiladi. 
Shunday qilib, jarayonning xususiyatlari va avtomatlashtirish vazifalari to‘g‘ri 
matematik modelni yaratishni birinchi o‘ringa qo‘yadi [3]. 
Ishlab chiqarish xususiyatlari shuni ko‘rsatadiki, ushbu jarayonni modellashtirish va 
optimal boshqaruv tizimini sintez qilishning eng samarali usullari statistik usullar bo‘ladi. 
Avtomatlashtirish 
sohasidagi 
vazifalarni 
o‘rganishga 
yangi 
yondashuvlarni 
ta'minlaydigan yangi va juda istiqbolli hisoblash texnologiyasi neyron tarmoqlardir. 
Dastlab, neyron tarmoqlar naqshni aniqlash sohasida yangi imkoniyatlarni ochdi, keyin 
moliya sohasida bunga statistik va sun'iy intellektga asoslangan qarorlarni qo‘llab-
quvvatlash vositalari qo‘shildi, endi biz avtomatlashtirishda neyron tarmoqlardan 
foydalanishimiz mumkin: 
-ular murakkab boshqaruv ob'ektlarining modellarini qurish imkonini beradi; 
-modellashtirilgan ob'ektning parametrlarini o‘zgartirganda osongina moslashadi;
-ko‘p o‘lchovli ob'ektlar uchun modellarni amalga oshirish imkonini beradi. 
Neyron tarmoqlar tasniflash va prognozlashning turli muammolarini hal qilish uchun 
ishlatiladi. 
Hozirgi vaqtda optimal boshqaruv tizimini boshqarish, joriy etish uchun tezkor 
xodimlarning kirishini osonlashtirish, shuningdek, texnologik jarayonni vizualizatsiya 
qilish uchun SCADA texnologiyalari keng qo‘llaniladi [1]. 

60 
"SCADA-tizim" (Supervisory Control And Data Acquisition System) - ma'lumotlarni 
yig‘ish va tezkor jo‘natish nazorati uchun sistema. 
SCADA-tizimlari, 
birinchi 
navbatda, 
dasturlashtiriladigan 
kontrollerlardan, 
taqsimlangan boshqaruv tizimlaridan ma'lumotlarni olish va vizualizatsiya qilish bilan 
bog‘liq bo‘lgan avtomatlashtirishning ustaxona darajasini ta’minlaydi. 
Texnologik jarayonlarda oqova suvlarni hosil qiluvchi manbalarga quyidagilar kiradi [6]: 
1) kimyoviy reaksiyalur borishi natijasida hosil bo‘ladigan suvlar (ular boshlang‘ich 
moddlar va reaksiya mahsulotlari bilan ifloslanadi); 
2) xomashyo va boshlang‘ich mahsulotlardagi erkin va bog‘langan hamda qayta ishlash 
jarayonlarida hosil bo‘ladigan namlik ko‘rinishidagi suv;
3) xomashyo, mahsulot va qurilmalarni yuvishdan so‘ng hosil bo‘ladigan suv; 
4) oqadigan suvli eritmalar; 
5) suvli ekstraktlar va absorbentlar; 
6) sovituvchi suvlar; 
7) boshqa oqova suvlar; vakuum-nasoslardan, aralashtirish kondensatorlaridan, 
gidrozol yo‘qotishdan, idishlarni, qurilmalarni va binolarni yuvishdan tushadigan suvlar. 
Oqova suvlarning miqdori va tarkibi ishlab chiqarish turiga bog‘liq. U turli moddalar:
1) biologik nobarqaror organik birikmalar; 
2) kam zaharli noorganik tuzlar;
3) neft mahsulotlari;
4) biogen birikmalar;
5) o‘ziga xos zaharli moddalar, jumladan, og‘ir metallar, parchalanmaydigan organik 
sintetik birikmalar bilan ifloslanishi mumkin. 
Oqava suvlarini tozalash texnologik jarayonida ro‘y berishi mumkin nosozliklar va 
ularni bartaraf etish choralari quyidagi 1- jadvalda keltirilgan [4] 

Download 15,84 Mb.