59
ushbu tarmog‘i uchun muhim vazifalar suvni tozalash jarayonlarini takomillashtirish bo‘lib,
bu chiqindi suvlarni aralashmalardan tozalash uchun texnologik uskunalarni to‘g‘ri
tanlashga bevosita bog‘liq;
-
oqava suvlar oqimi va tarkibini tartibga solish;
-
aralashmalarning kontsentratsiyasini va oqava suv oqimini va boshqa bir qator
omillarni o‘rtacha hisoblash.
Suvni tozalash va suvni tozalash jarayonlarini takomillashtirish asosan
avtomatlashtirish bilan bog‘liq, chunki samarali nazorat yoki tegishli parametrlarni optimal
darajada ushlab turish faqat zamonaviy nazorat va tartibga solish tizimlari bilan
ta'minlanishi mumkin.
Oqava suvlar tabiiy suv havzalarining ifloslanishiga potentsial xavf tug‘diradi, shuning
uchun uni yaxshilab tozalash kerak va oqava suvlarning sifati uchun ruxsat etilgan
me'yorlar qonun bilan tartibga solinadi. Oqava suvlarni tozalash va oqava suvlarni tozalash
inshootlarida asboblarning asosiy turlaridan biri suyuqlik sifati analizatorlari hisoblanadi
[2]. Oqava suvning kimyoviy tarkibini o‘lchash tozalash sifatini nazorat qilish va bu jarayon
uchun eng yaxshi usullarni tanlashga yordam beradi. Turli texnologik ob'ektlarda yoki
sinov punktlarida doimiy ekspress-tahlil suyuqlik tarkibidagi muhim o‘zgarishlarni darhol
aniqlash, favqulodda vaziyatlarning oldini olish imkonini beradi.
Shuningdek, suv sifatini
kompleks aniqlash qurilmalari,
jumladan, sanoat oqava suv
analizatorlari, ko‘p parametrli zondlar, ko‘chma va statsionar namuna oluvchilar, o‘lchash
komplekslari uskunalari sun'iy yo‘ldosh yoki uyali aloqa orqali ma'lumotlarni uzatish
uchun maxsus dasturiy ta'minot bilan jihozlangan.
Turli filtrlash tizimlari va tozalash texnologiyalari uchun daraja, bosim, harorat, oqim,
tijorat o‘lchash va suv sifatini o‘lchash uchun sensorlar, oqava suvlarni tahlil qilish
qurilmalari, chiqindi suv sifati sensorlari, sanoat chiqindi suv oqimi o‘lchagichlaridan
iborat.
Chiqindi oqava suvlarni tozalash jarayoni uzluksiz diskret jarayondir.
Bu jarayon
texnologik asbob-uskunalarda yuzaga keladigan murakkab fizik-kimyoviy reaksiyalarga
asoslanadi. Bundan tashqari, mavjud boshqaruv tizimlari har doim ham jarayonga ta'sir
qiladigan ba'zi tartibsizliklar bilan samarali kurasha olmaydi, chunki boshqaruv
tizimlarida, asosan, faqat mahalliy bog‘liqliklarni hisobga oladigan soddalashtirilgan
modellar qo‘llaniladi, bu modelning haqiqiy ob'ektga muvofiqligi darajasiga va natijada
boshqaruv sifatiga katta ta'sir qiladi.
Shunday qilib, jarayonning xususiyatlari va avtomatlashtirish vazifalari to‘g‘ri
matematik modelni yaratishni birinchi o‘ringa qo‘yadi [3].
Ishlab chiqarish xususiyatlari shuni ko‘rsatadiki, ushbu jarayonni modellashtirish va
optimal boshqaruv tizimini sintez qilishning eng samarali usullari statistik usullar bo‘ladi.
Avtomatlashtirish
sohasidagi
vazifalarni
o‘rganishga
yangi
yondashuvlarni
ta'minlaydigan yangi va juda istiqbolli hisoblash texnologiyasi neyron tarmoqlardir.
Dastlab, neyron tarmoqlar naqshni aniqlash sohasida
yangi imkoniyatlarni ochdi, keyin
moliya sohasida bunga statistik va sun'iy intellektga asoslangan qarorlarni qo‘llab-
quvvatlash vositalari qo‘shildi, endi biz avtomatlashtirishda neyron tarmoqlardan
foydalanishimiz mumkin:
-ular murakkab boshqaruv ob'ektlarining modellarini qurish imkonini beradi;
-modellashtirilgan ob'ektning parametrlarini o‘zgartirganda osongina moslashadi;
-ko‘p o‘lchovli ob'ektlar uchun modellarni amalga oshirish imkonini beradi.
Neyron tarmoqlar tasniflash va prognozlashning turli muammolarini hal qilish uchun
ishlatiladi.
Hozirgi vaqtda optimal boshqaruv tizimini boshqarish, joriy etish uchun tezkor
xodimlarning
kirishini osonlashtirish, shuningdek, texnologik jarayonni vizualizatsiya
qilish uchun SCADA texnologiyalari keng qo‘llaniladi [1].
60
"SCADA-tizim" (Supervisory Control And Data Acquisition System) - ma'lumotlarni
yig‘ish va tezkor jo‘natish nazorati uchun sistema.
SCADA-tizimlari,
birinchi
navbatda,
dasturlashtiriladigan
kontrollerlardan,
taqsimlangan boshqaruv tizimlaridan ma'lumotlarni olish va vizualizatsiya qilish bilan
bog‘liq bo‘lgan avtomatlashtirishning ustaxona darajasini ta’minlaydi.
Texnologik jarayonlarda oqova suvlarni hosil qiluvchi manbalarga quyidagilar kiradi [6]:
1) kimyoviy reaksiyalur borishi natijasida hosil bo‘ladigan suvlar (ular boshlang‘ich
moddlar va reaksiya mahsulotlari bilan ifloslanadi);
2) xomashyo va boshlang‘ich mahsulotlardagi erkin va bog‘langan hamda qayta ishlash
jarayonlarida hosil bo‘ladigan namlik ko‘rinishidagi suv;
3) xomashyo, mahsulot va qurilmalarni yuvishdan so‘ng hosil bo‘ladigan suv;
4) oqadigan suvli eritmalar;
5) suvli ekstraktlar va absorbentlar;
6) sovituvchi suvlar;
7)
boshqa oqova suvlar; vakuum-nasoslardan, aralashtirish kondensatorlaridan,
gidrozol yo‘qotishdan, idishlarni, qurilmalarni va binolarni yuvishdan tushadigan suvlar.
Oqova suvlarning miqdori va tarkibi ishlab chiqarish turiga bog‘liq. U turli moddalar:
1) biologik nobarqaror organik birikmalar;
2) kam zaharli noorganik tuzlar;
3) neft mahsulotlari;
4) biogen birikmalar;
5) o‘ziga xos zaharli moddalar, jumladan, og‘ir metallar, parchalanmaydigan organik
sintetik birikmalar bilan ifloslanishi mumkin.
Oqava suvlarini tozalash texnologik jarayonida ro‘y berishi mumkin nosozliklar va
ularni bartaraf etish choralari quyidagi 1- jadvalda keltirilgan [4]
