Key words:
independent learning, skills, knowledge, independent activity, thinking,
analysis.
Zamonaviy ta’lim sharoitida oliy ta’lim muassasalariga qo‘yiladigan asosiy talablardan
biri - zamon talablariga javob bera oladigan, har tomonlama etuk, raqobatbardosh,
qo‘yilgan muammoni mustaqil hal qilish layoqatiga ega, o‘z ustida ijodiy ishlab boradigan
mutaxassislar tayyorlashdir. Bu xususiyatlarga ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlashda mustaqil
ta’lim alohida o‘rin tutadi, chunki axborot va bilimlar doirasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib
borayotgan hozirgi kunda hamma ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlarida berib
bo‘lmaydi. Qo‘yilgan muammo va vazifalar bo‘yicha ma’lum yechimga kelish hamda uning
optimal variantini tanlash uchun kerakli bo‘lgan mustaqil fikrlash ko‘nikmasi mustaqil
ijodiy ishlash jarayonida shakllanadi va mustahkamlanib boradi. Shunday ekan, tahsil
oluvchini passiv bilim iste’molchisidan muammoni shakllantirish, uni yechish yo‘llarini
tahlil qilish, maqbul natijani topish va uning to‘g‘riligini isbotlay oladigan faol bilim
yaratuvchiga o‘tkazish zarur. Hozirgi oliy ta’lim islohoti o‘qitish paradigmasidan ta’lim
paradigmasiga o‘tish bilan uzviy bog‘liqdir. Shu munosabat bilan talaba mustaqil ishi
nafaqat o‘quv jarayonining muhim shakli, balki uning asosiga aylanishi kerak.
Ayni vaqtda mustaqil ish, uni rejalashtirish, tashkiliy shakl va usullari, natijalarni
kuzatish tizimi oliy ta’lim amaliyotidagi eng zaif nuqtalardan biri va pedagogik
617
nazariyaning, ayniqsa, zamonaviy o‘quv-uslubiy ta’limga nisbatan kam o‘rganilgan
muammolaridan biridir. Talabaning mustaqil ishi auditoriya soatiga kirmaganligi sababli,
ko‘pincha talabalar va professor-o‘qituvchilar nazaridan chetda qolmoqda. Aksariyat
hollarda mustaqil ish bo‘yicha topshiriqlar talabalar tomonidan o‘quv semestri yakunida
internetdan ko‘chirilgan ma’lumotlar, tayyor referatlar shaklida o‘qituvchiga taqdim etiladi.
Bunda mustaqil ta’limdan ko‘zga tutilgan: bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish;
tushunish va fikrlash qobiliyatini rivojlantirish; mustaqil ishlash va xulosalar chiqarish
ko‘nikmalarini shakllantirish kabi maqsadlarning hech biri amalga oshmaydi. Bunday holat
talaba vaqtining besamar ketishiga sabab bo‘ladi, o‘qituvchi esa keraksiz qog‘ozlarning
yig‘ilishidan boshqa natija olmaydi.
Ma’lumki, bilim aynan mustaqil faoliyat ob’yekti bo‘lganda, insonni haqiqiy boyligiga
aylanadi. Mustaqil faoliyatda egallangan bilim amaliy muhimligi bilan birgalikda katta
tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki mustaqillik bir qator malaka, ko‘nikma majmuasi
sifatida, shaxs tuzilmasida muhim o‘rin tutadigan inson xarakterini, tabiatini belgisi sifatida
ham shakllantiriladi. Keng ma’noda mustaqil ish talabalarning auditoriyada ham, undan
tashqarida ham, o‘qituvchi bilan aloqada bo‘lgan va u yo‘qligidagi barcha mustaqil
faoliyatining yig‘indisi sifatida tushunilishi kerak.
Zamonaviy ta’lim sharoitida mustaqil ish - bu o‘qitishning o‘ziga xos turi bo‘lib, o‘quv
faoliyati sifatida ikkita: mustaqillikni shaxs xususiyati sifatida rivojlantirish va talabalar
tomonidan kasbiy bilimlarni o‘zlashtirish, ularning kasbiy ko‘nikma va malakalarini
shakllantirishdek asosiy maqsadlarni ko‘zlaydi. Zero, talabalarda mustaqil bilimlarni
to‘ldirib borish, ma’lumotlar oqimi ichidan kerakligini ajratib olish va ma’lumotlarni qayta
ishlash, tahlil qilish qobiliyatlarini shakllantirish, sifatli kadrlar tayyorlash jarayonining
asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Oliy ta’lim muassasalarida mustaqil ta’lim har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan
holda, referat, uy vazifasi, prezentatsiya, kurs ishi va shu kabi boshqa shakllarda amalga
oshiriladi. Talaba mustaqil ishi uchun o‘quv rejada ajratilgan vaqtga mos ravishda har bir
fan bo‘yicha tegishli kafedralarda mustaqil ishning tashkiliy shakllari, topshiriq variantlari
ishlab chiqiladi va fakultet o‘quv-uslubiy kengashida tasdiqlanadi. Mustaqil ishni bajarish
uchun har bir fan bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi hamda tarqatma
material sifatida fan bo‘yicha birinchi mashg‘ulotda talabalarga etkaziladi.
Talaba mustaqil ishini tashkil etishda va uni bajarish jarayonida talabada bilish
faoliyatini shakllantirish, uning ijodiy ishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish hamda o‘z
qobiliyatiga bo‘lgan ishonch tuyg‘usini oshirish muhimdir.
Oliy ta’limda mustaqil ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda o‘qitishning
innovatsion texnologiyalari va noan’anaviy metodlari alohida o‘rin tutadi. Talabaning
mutaxassislik fandan ma’lum bir texnikaviy va texnologik topshiriqni yoki amaliy ishni
mustaqil ravishda bajarishi uchun, darslik, turli texnikaviy adabiyotlar, uslubiy
ko‘rsatmalar, chizmalar, sxemalar, namunalar, jihozlar, jadvallar, asbob-uskunalardan
mustaqil foydalanishi, uning ijodiy qobiliyatini oshiribgina qolmay, kasbiy mahorat va
amaliy ko‘nikmalarni puxta egallashga yordam beradi.
60721200-Yengil sanoat buyumlari konstruksiyasini ishlash va texnologiyasi (tikuv
buyumlari texnologiyasi) yo‘nalishi o‘quv rejasidagi mutaxassislik fanlaridan biri
hisoblangan “Tikuv buyumlari texnologiyasi” 4 semestr davomida o‘qitiladi. Bu fanni
o‘zlashtirish natijasida talaba yengil sanoat korxonalarida, jumladan tikuvchilik
korxonalarida buyumning gazlama holidan tayyor mhsulot bo‘lib chiqishiga qadar, barcha
texnologik jarayonlar, kiyim bo‘laklariga ishlov berish usullar bilan tanishadi, amaliy
mashg‘ulotlarda buyumlarni bichish, tikish, dazmollash, namlab-isitib ishlov berish kabi
texnologik jarayonlarini bevosita bajarib, kerakli ko‘nikma va malakalarni hosil qiladi.
Fan mavzulari ko‘lamining kengligi, belgilangan auditoriya soatlarida barcha mavzular
bo‘yicha kerakli bilimlarni egallash imkonini bermaydi. Shu sababli, ayrim mavzularni
618
chuqur o‘rganishda ularni talabalarga mustaqil ish tarzida topshirishni va ularni bajarishda
adabiyotlar, ma’lumotlar, chizma, asbob-uskunalarni o‘zida qamrab olgan o‘quv-uslubiy
majmualar bilan ta’minlashni taqozo etadi.
Muayyan mavzular xususiyatidan kelib chiqib, har bir talabaning o‘zlashtirish darajasi
va qobiliyatini hisobga olgan holda, ushbu fan bo‘yicha mustaqil ishlarni tashkil etishda,
uning quyidagi shakllaridan foydalanish tavsiya etiladi:
1.Og‘zaki mustaqil topshiriqlar.
2.Yozma mustaqil topshiriqlar.
3.Grafik mustaqil topshiriqlar.
4.Amaliy xarakterdagi mustaqil topshiriqlar.
Tikuvchilik ishlab chiqarishining tayyorlov, bichuv, tajriba tsexlaridagi texnologik
jarayonlar mazmunini yorituvchi mavzular bo‘yicha mustaqil ishlarni og‘zaki shaklda
bajarilishi, talabalarda amaliyot davrida va mashg‘ulotlarda egallagan malaka va
ko‘nikmalarini eslash, xotirada qayta tiklash va o‘z fikri, mulohazalarini tartibga solib
bayon etishi imkonini beradi. Bunday mavzularni mustaqil o‘rganishda innovatsion
texnologiyalar hisoblangan Keys-stadidan foydalanish yaxshi samara beradi. Keys-stadi
asosan yangi bilim, ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga emas, o‘qituvchi va talabalarning umumiy
intellekual va kommunikativ salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan. Mazkur metod
talabalarga nazariy holatni o‘zlashtirishda hamda amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishda
mustaqillikka ega bo‘lish imkoniyatini berib, talabalarning professionalizatsiya jarayoniga
kuchli ta’sir o‘tkaza olishi, ularning kasbiy jixatdan ulg‘ayishiga xizmat qilishi, ta’lim olishga
nisbatan qiziqish va ijobiy motivatsiyaning shakllantirishi bilan alohida ahamiyatga ega.
Quyida ushbu fan mavzusi bo‘yicha ishlab chiqilgan Keys topshirig‘ini tavsiya etamiz:
“Model yaratish va ishlab chiqarishga tayyorlash” mavzusi bo‘yicha tavsiya etiladigan
Keys namunasi:
Keys bayoni. Tikuvchilik korxonasining rahbari tajriba tsexi boshlig‘ini
huzuriga chaqirtirib, 5000 dona erkaklar ko‘ylagini tikishga buyurtma olinganini aytdi.
Taklif etilgan fasonlar andozasini tayyorlash, buyurtmachi tomonidan berilgan razmer-bo‘y
talabnomasiga asosan gazlama sarfini aniqlashni topshirib, yangi model buyurtmachining
qo‘ygan talabiga mos bo‘lishi ta’minlanishini so‘radi. Tajriba tsexi boshlig‘iga vazifalarni
kerakli guruhlarga taqsimlab, bajarish uchun 1 hafta muddat belgiladi.
Keys topshirig‘i. Buyurtmani talab darajasida va o‘z vaqtida bajarishini ta’minlash uchun
tajriba tsexi boshlig‘i ishlarni guruhlarga qanday taqsimlashi lozim?
Mavzu yuzasidan talabalarga beriladigan ko‘rsatmalar:
Muammoli vaziyatni o‘rganish davomida quyidagi savollarga javob topishga harakat
qiling.
1. Kiyim modeliga qo‘yiladigan iste’molchi talablar nimalarni o‘z ichiga oladi va uni ish
jarayonida kim e’tiborga olishi zarur?
2.Kiyimga sarflanadigan gazlama sarfini aniqlash qaysi guruhning vazifasiga kiradi va
qanday amalga oshiriladi?
3.Yangi modelni 1 hafta muddat ichida tikishga berish uchun qanday texnikaviy
tayyorgarlik kerak va unga kimlar mas’ul bo‘lishi kerak?
4. Keys (muammo)ning samarali yechimini kafolatlovchi farazlarni shaklantiring
5. Keys yechimi uchun taklif etilgan g‘oyalar, yechim va kutiladigan natijalarni asoslang.
“Tikuvchilik buyumlari sifatini nazorat qilish bosqichlari” mavzusi bo‘yicha tavsiya
etiladigan Keys namunasi:
Keys bayoni. Tikuvchilik korxonasining tikuvchilik sexiga erkaklar kuylagining yangi
modeli tikishga berildi. Sifat nazorati mobaynida kiyim boʼlaklariga ishlov berish
jarayonida bir qancha texnologik nuqsonlar borligi aniqlandi:
1. old va ort boʼlar yelka qirqimlarining bir xil emasligi;
2. choʼntakqopqoq enining choʼntak enidan 1 sm kichikligi;
3. Ikkita old boʼlakda choʼntaklarning simmetrik joylashmagani.
619
Sifatni nazorat qilish boʼlimi boshligʼi bichiqlarni bichuv sexiga olib tushib, aniqlangan
nuqsonlarni aytganida, bichuv sexi sifat nazoratchisi bichiqlarni tajriba sexidan berilgan
andozalar asosida tayyorlangani va ularning xatosi emasligini aytdi. Shundan soʼng,
bichiqlar tajriba sexiga olib kelinib, yuzaga kelgan muammolar aytildi.
Keys topshirigʼi. Yangi tikilayotgan kuylaklardagi mavjud muammolarni yuzaga
keltirgan sabablarni aniqlang. Ushbu vaziyatda 3- ta muammoni yechimini qanday hal
etgan boʼlar edingiz?
Mavzu yuzasidan amaliyotchilarga beriladigan koʼrsatmalar:
1. Keys (muammo) bilan tanishing.
2. Muammoning dolzarbligini baholang.
3. Muammoni yechish uchun barcha holatlarni oʼrganing, muqobil variyatlarni tahlil
qiling.
4. Keys (muammo)ni samarali yechish yoʼllarini aniqlang.
5. Keys (muammo)ning samarali yechimini kafolatlovchi farazlarni shaklantiring
6. Keys bilan ishlash natijalarini taqdimot yoki yozma axborot shaklida tayyorlang.
Mustaqil ta’limda Keys-stadidan unumli foydalanish talabalarni fikrlash va tahlil qilish
ko‘nikmasini shakllantirib, turli-tumanlik nuqtai nazarni hisobga olish hamda o‘z fikrini
asoslab berishga, tahliliy va baholash malakalarini takomillashtirishga hamda qo‘yilgan
muammoning eng ratsional yechimini topishga o‘rgatadi.
Har bir mustaqil ish mavzusi bo‘yicha o‘rganiladigan ma’lumotlarni ishlab chiqarish
muammolari bilan bogʼliq boʼlgan keys topshiriqlari asosida organish orqali, bolajak
mutaxasislarning muhandislik sifatlarini shakllantirishga imkon yaratiladi, ishlab chiqarish
muhitida muammolarni mustaqil yechish, qaror qabul qilish, oʼz fikrini bayon qilish hamda
asoslash kabi eng muhim kasbiy sifatlari rivojlanadi.
Talabalar mustaqil ishining samarali bo‘lishi fan o‘qituvchisining mustaqil ishni tashkil
etish bo‘yicha tavsiya etadigan metodlar, usullar va har bir mavzuni o‘rganish bo‘yicha
o‘quv-uslubiy ta’minot materiallarining qay darajada ishlab chiqilganiga bog‘liq. O‘qituvchi
mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda talabalarning o‘qish bosqichi, muayyan
fanning o‘ziga xos xususiyati va o‘zlashtirishdagi qiyinchilik darajasi, talabalarning
qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi, fanning axborot manbalari bilan
ta’minlanganlik holati, talabaning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasini e’tiborga
olishi zarur. Shuningdek, fan o‘qituvchisining talaba tomonidan mustaqil ta’limni
belgilangan reja asosida bajarilishi ustidan nazorat olib borishi, zarur hollarda mustaqil
ishni bajarish yuzasidan talabaga maslahatlar berishi, yo‘l-yoriqlar ko‘rsatishi mavzu
mazmunini talabalar tomonidan samarali o‘zlashtirilishini hamda mustaqil ta’lim sifatini
mahsuldol bo‘lishini ta’minlaydi.
Xulosa qilib aytganda, oliy ta’lim tizimida mustaqil ta’limni fan mazmuni va
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda didaktik, o‘quv-uslubiy jihatdan zamonaviy
yondashuvlar asosida tashkil etish - bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy bilimlarini
rivojlantirishga, ularning malakali mutaxassis sifatida shakllanishiga zamin yaratadi.
| 