CH
3
– C(CH
3
)
2
– CH
2
– CHCH
3
– CH
3
izooktan)ni geptan b-n aralashmasiga
teng. Detonasiya turg‗unligi bо‗yicha standart sharoitlarida sinalayotgan
yoqilg‗iga ekvivalentdir. Yuqori O.s.da kuchli tarmoqlangan alkanlar, alkenlar
va arenlar bо‗ladi.
Oltingugurt (S) – Mendileyev davriy jadvali VI guruhidagi kimyoviy
element. Litosferada O-ning о‗rtacha miqdori 4,7
.
10
-2
%, erish harorati 112,85
0
C. Tabiatda sariq, qung‗ir, qizildan qora ranggacha bо‗lgan turi kо‗p.
Oltingugurt organik moddalarning qayta о‗zgarish jarayonida sulfat tiklovchi
bakteriyalar ta‘siridan hosil bо‗ladi. Shuningdek ayrim O.lar jinslardagi organik
moddalarning qayta о‗zgarishining katagenetik bosqichida ham hosil bо‗ladi
neftda O.ning о‗rtacha miqdori qariyb 0,7% Rossiyada qabul qilingan
texnologik tasnifnomaga kо‗ra O. tarkibli neft uch sinfga bо‗linadi: 1- kam
oltingugurtli; 2-oltingugurtli; 3-yuqori oltingugurtli. (O. miqdori kam
oltingugurtlida 0,50 gacha; oltingugurtlida 0,51-2,0 va yuqori oltingugurtlida
2% dan kо‗p).
Oltingugurtli organik birikmalar – molekulalari tarkibida oltingugurt
bо‗lgan geteroatomli organik birikmalar. Neftdagi oltingugurtning о‗rtacha
miqdori 0,7%. Kо‗p oltingugurtli (2-7%) neftlarda O.o.b. 70-80% ga yetishi
mumkin. Oltingugurtga boy bо‗lgan neft va gazlar Volga-Ural oblastida (erita
karbon yotqiziqlarida), Qozog‗iston va О‗zbekiston janubida, Farbiy Sibirda
ochilgan. Qashqadaryo viloyatining Muborak shahridagi Muborak gazni qayta
ishlash zavodida tabiiy gaz tarkibidan oltingugurt ajratib olinadi.
Organik birikmalar – uglerodni boshqa elementlar bilan birikishi. Hamma
aniqlangan O.b. soni 3 mln.dan oshiq. O.b.ning xilma-xil bо‗lishi uni hosil
qiluvchi uglerod atomlarini boshqa elementlar atomlari bilan о‗zaro
638
bog‗lanishidadir. O.b tirik moddalar va ularning qayta о‗zgarish mahsulotlari –
gumus, sapropel, slanes, neft va shu kabilarning asosini tashkil etadi.
Ortiqcha bosim – neft yoki gaz uyumidagi qatlam bosimini qatlamdagi
suv bosimidan ortiq bо‗lgan kismi.
Og‗ir uglevodorodlar - 1) gazlarda zichligi etan ( ya‘ni propan, butan va
sh.k.) zichligidan yuqori bо‗lgan hamma uglevodorodlar; 2) neftda – neftning
yuqori t-rada qaynaydigan fraksiyalariga kiruvchi yuqori molekulali suyuq va
qattiq uglevodorodlar.
Parafin asosli neft – yengil, kam smolali, neftlarni, kо‗prok metanli yoki
metan-naftenli parafinga boy neftlarni kiritish mumkin.
Parafin – qattiq uglevodorodlar aralashmasi. Asosan metan qatoridan
iborat. Parfin zichligi 0,865 –0,940 g/sm
3
, erish harorati 35-65
0
C. molekulyar
massasi 300-450. Harorat 40
0
C dan oshganda parafin neftda butunlay eriydi,
harorat 40
0
C dan pasayganda parafin mayda kristallangan holatga о‗tadi. Agarda
parafinning miqdori kо‗paysa neft olish qiyinlashadi. Parafin hamma neftlarda
uchraydi, kо‗pincha uning miqdori 5% dan oshmaydi, tarkibida 20% gacha
parafin bor neft ham bо‗ladi. Parafinga boy neft 2000 metr chuqurlikda
mezozoy yotqiziqlarida (Uzak, Suat, Jetiboy, Uzen neft konlari) ochilgan.
Parafin miqdoriga kо‗ra neft quyidagilarga bо‗linadi: kam parafinli (parafin
1,5% gacha), parafinli (1,5 dan 6% gacha), yuqori parafinli (6% dan yuqori).
Pardali suv (plenochnaya voda) – jins zarralarini juda yupqa (0,0001 sm)
parda kо‗rinishida о‗rab va molekulyar tortish kuchlari ta‘sirida jinsda ushlanib
turgan suv. Bunday suv harakatlanish qobiliyatiga ega, suv qalinroq pardalardan
yupqaroq pardalar tomon harakatlanadi. Og‗irlik kuchi pardali suv harakatiga
ta‘sir etmaydi. Haroratning kо‗tarilishi bilan pardali suvning harakati tezlashadi.
Past haroratli kon – harorat 200
0
-50
0
C da hosil bо‗lgan gidrotermal kon.
Propan – C
3
N
8
alkani. Rangsiz gaz. Qaynash harorati 42,07
0
C; zichligi
0,5005 (20
0
C da); havoga nisbatan zichligi 1,522, havo bilan aralashganda
portlash chegarasi: quyi chegara 2,1; yuqori chegara 9,5 hajm %. Propan suv
bilan gidrat C
3
H
8
.
6H
2
O hosil qiladi. Propan tabiiy gazlarda, neft olishda yо‗l –
639
yо‗lakay chiqadigan gazlarda, shuningdek ayrim sanoat gazlarida uchraydi. Gaz
uyumlaridan chiqadigan gazlarda propan 0,5 %dan kam, neft va kondensat
gazlarida 5% gacha. Bu gaz izopren kovchuklari va polipropilen olishda
ishlatiladi. Propan tarkibida 2% va undan yuqori propan bо‗lgan gazlardan
olinadi.
Suvning fizik-kimyoviy xossalari – tabiiy suvlarning fizik-kimyoviy
xossalarini aniqlovchi parametrlar. Bularga vodorod ionlari konsentratsiyasi
(pH) va oksidlanish-qaytarilish potensiali (pH) kiradi.
Tabiiy neft gazlari – parafin qatoriga kiruvchi (C
n
H
2n+2
) gazsimon
uglevodorodlar aralashmasidan tarkib topgan gazlar. Azot, karbonat kislota,
serovodorod va benzin bug‗lari aralashgan metan CH
4
(ba‘zan 99% gacha), etan
C
2
H
6
, propan C
3
H
8
, butan C
4
H
10
, gazlari kiradi.
Uglevodorod resurslari texnologiyaliligi – uglevodorod zaxiralarini
Uglerod (C) – Mendeleyev davriy sistemasining 4 guruhidagi kimyoviy
element. Elementar u ikki xilda – olmoz va grafit kо‗rinishida uchraydi. Grafitni
alohida shakli amorf U. hisoblanadi. Oddiy t-rada U. inert. Yuqori t-rada esa
kо‗pchilik elementlar bilan reaksiyaga kirishadi. U atomlarini uzaro qо‗shilib
organik birikmalarning U.li skeletini tashkil etuvchi turli chidamli zanjir va
sikllarni hosil qilishi uning muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi.
Fosfatlar (fosforlar) – minerallar, fosfor kislotalarining (H
3
PO
4
) suvsiz va
suvli tuzlari. Eng kо‗p tarqalganlari – apatit, monasit va ksenotim. Chо‗kindi F.
organik qoldiqlar, silliqlangan dumaloq donalar, yaxlit massalarda rolitlar
kо‗rinishida, shuningdek chaqiq jinslar sementlarida, gurrali konkresiyalarda va
alohida qatlamlarda uchraydi.
Fraksiyalar (bо‗lak, qism) – tog‗ jinslari yoki tabiiy flyuidlarni katta-
kichikligi bir-biriga yaqin bо‗lgan zarralar bо‗lib (fraksiyalab) olingan
komponentlar (minerallar) guruhi. Har qaysi F.da uziga xos komponentlar
(minerallar) bо‗ladi. Yengil va og‗ir F.ga bо‗linadi. Ular о‗z navbatida
magnitlilik xossasiga kо‗ra elektrmagnit, noelektrmagnit va h.k.xillarga
bо‗linadi.
|
