INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR 2024/1(53)-son
ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ Том 53, №1, 2024
INNOVATIVE TECHNOLOGIES
Volume 53, number 1, 2024
ISSN 2181-4732
130
ishlab chiqarish, vitaminlar va mikroelementlardan foydalanishning inson sogʻligiga ta’sirini aniqlash
yo‘nalishlaridagi ilmiy-tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Respublikamizda mavjud
tizimlar katta miqdordagi, asosan bir turdagi xom ashyoni qayta
ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib, ularda kam miqdordagi xom ashyo (masalan uzum, qovoq, qovun
urugʻi) ni qayta ishlash imkoniyati mavjud emas. Bunday xom ashyolarni qayta ishlash uchun esa
ishlab chiqarish quvvati kichik (bir soatda bir necha kilogrammdan bir necha yuz kilogrammgacha)
liniyalarni yaratishni talab etiladi.
Ma’lumki uzum, anor, qovun, tarvuz va qovoq kabi mahsulotlar urugʻlaridan olingan moylar
o‘zining shifobaxshligi bilan ajralib turadi. Tarkibida 50 %gacha inson organizmi uchun juda muhim
bo‘lgan yogʻ kislotalarining mavjudligi ularning boshqa moylarga nisbatan ustunligi hisoblanadi.
O‘z xususiyatiga ko‘ra noan’anaviy moyli urugʻlar: kunjut, zigʻir, sedana, poliz ekin urugʻlari
(tarvuz, qovun, qovoq, pomidor), meva danaklari (o‘rik,
shaftoli, olcha, olxo‘ri va h.), danaklilar
(yongʻoq, bodom, yeryongʻoq va h.) kabi moyli urugʻlardan sovuq usulda presslash yo‘li bilan moylar
olinganda ular shifobaxsh hisoblanib, rafinatsiyalash jarayonini tashkil etish talab qilinmaydi. Bu
moylar organoleptik va fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlariga ko‘ra, odatda
rafinatsiyalanmasdan turib
iste’molga yaroqli hisoblanadi [1].
Ilmiy manbalarga asoslanadigan boʻlsak, oʻsimlik moylari olish boʻyicha birqancha tadqiqotlar
olib borilgan jumladan; ekstraksiya usullari, masalan, erituvchi ekstraksiyasi, qora sedana urugʻidan
sovuq presslash usulida moy olish, mikrotoʻlqinli pech yordamida ekstraksiya qilish, Soxlet
ekstraksiyasi va superkritik usullarda moy olish keltirilgan [2-3]. Sovuq presslash usuli oʻsimlik moyi
olishning eng qadimgi usullaridan biri boʻlib
hisoblanadi, lekin hozirgi kunda ekstraksiya usulida
ham moy ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratilmoqda [3]. Qora sedana urugʻidan sovuq presslash
usulida moy olish keng tarqalgan boʻlib, moy tarkibi suyuqlik xromatografiyasi (HPLC) usulida
oʻrganilganda atigi 0,5% dan kam TQ borligi aniqlandi [4]. Hozirgi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki,
TQ keng miqyosda davolovchi vosita sifatida ishlatilmoqda [5 – 7]. Hossen va boshqalar, va Ratheesh
va boshqalar, qora sedana moyining yalligʻlanishga qarshi ta'siri uning TQ mavjudligida ekanligini
asosladi [2 - 5].
Noan’anaviy moyli urugʻlarning kimyoviy tarkibi va funksional xususiyatlari oʻrganilmoqda.
Qora sedana urugʻlari, koʻpincha bengal tilida “Qora urugʻlar” yoki “Kalojeera” nomi bilan tanilgan
boʻlib, odatda Yaqin, Sharq va Gʻarb mamlakatlarida oziq-ovqat va dorivor maqsadlarda qoʻllaniladi.
Ushbu tadqiqotlarda asosan Bangladesh qora sedana urugʻlarining asosiy ozuqaviy moddalar tarkibi
keltirilgan (1-rasm) [6].
Ushbu tajribalarda qora sedananing turli kasalliklarni davolashga ta’sirini oʻrganishga
qaratilgan. Qora sedana (
Nigella sativa L.
) urugʻi butun dunyoda asrlar
davomida hayvonlar va
odamlarning turli kasalliklarini davolash uchun ishlatilgan. Hozirgacha koʻplab tadqiqotlar qora
sedana (
Nigella sativa L
.) urugʻi va uning asosiy faol moddasi timokinonning
turli xil surunkali
kasalliklarga, jumladan, nevrologik va ruhiy kasalliklarga, yurak-qon tomir kasalliklariga, saratonga,
diabetga, yalligʻlanish kasalliklariga va bepushtlikka qarshi juda samarali ekanligini koʻrsatdi.
jumladan, bakterial, qoʻziqorin, parazitlar va virusli infeksiyalar tufayli turli yuqumli kasalliklar.
Ushbu qimmatbaho urugʻning kuchli antioksidant xususiyatiga ham soʻnggi paytlarda e'tibor
qaratilmoqda [7].
An’anaga koʻra, moylar urugʻlardan sovuq presslash usulida (sovuq presslash ekstraksiyasi,
CPE) moy olinadi va yaqinda geksan (HE) kabi organik erituvchilar qoʻllanila boshlandi, chunki ular
samaraliroq va yuqori moy chiqishini ta’minlaydi. An’anaviy sovuq
presslash usulida moy olish
yaxshi chunki moy tarkibida biologik faol moddalar saqlanib qoladi ammo, moy chiqishi kam.
Shuning uchun ham erituvchi yordamida ekstraksiya usulida moy olishga e’tibor qaratilmoqda [8].
Yuqoridagi tadqiqotlarni tahlil qilib qora sedana urug‘idan sovuq presslash usulida moy olish
ustida tadqiqotlar olib borishni maqsad qildik va quyidagi tajriba ishlarini amalga oshirdik.
