Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov
Jamoliddin Bekturdiyevich
"Transmissiya" mavzusi bayoni.
Reja:
1. Transmissiyaning vazifalari
2. Transmissiyaning umumiy tuzilishi
3. Transmissiyaning turlari
4. Transmissiyaning ishlash prinsplari
Avtomobil harakatlanganda, unga ta’sir etuvchi kuchlar xar bir dakikada uzlo‘qsiz
va ixtiyoriy ravishda uzgarib turadi. Avvalambor, avtomobilga ta’sir etayotgan
kuchlarning uzgarishi yo‘l sharoitiga, uning tezligi va tezlanishiga bevosita boglik
bulib, bularning vaziyatiga karab avtomobilning yetaklovchi gildiraklariga
dvigateldan kelayotgan burovchi momentni o‘zgartirib turish lozim buladi. Bu
vazifani bajarish uchun avtomobillarda kuch uzatmasi ko‘llaniladi.
Kuch uzatma bir-biri bilan uzviy boglangan mexanizm va agregatlardan
tashkil topib (ilashish muftasi, uzatmalar kutisi, kardanli uzatma, asosiy uzatma va
yarim o‘qlar), burovchi momentni dvigateldan avtomobilning yetakchi
gildiraklariga uzatib beradi. Shu bilan birga
kuch uzatma orqali burovchi
momentni o‘zgartirish chogida u uzgaradi va yetakchi gildiraklarga bulib
tarkatiladi.
Kuch uzatmalar dvigateldan olinayotgan burovchi momentni yetakchi
gildiraklarga uzatish buyicha mexanik, gidroxajmli, aralashgan (gidromexanik,
elektromexanik) turlariga bulinadi. Zamonaviy avtomobillarda asosan mexanik
kuch uzatma ko‘llanilib, ularning joylashuv
tartibi avtomobilning vazifasi,
dvigatelning o‘rnatilish xolati hamda yetaklovchi gildiraklarning soni va
joylanishiga karab turli konstruksiyaga ega bulishi mumkin (rasmda).
Mexanik (pogonali) kuch uzatmaning ko‘p tarkalgan tizimlari 1-rasm, a, b, v
larda
kursatilgan.
Agarda
avtomobil
takomillashgan
yo‘l
sharoitida
harakatlanishiga mo‘ljallangan bulsa, odatda, dvigatelning burovchi momenti,
yetakchi bulib hisoblangan ketingi yoqi oldingi yetakchi ko‘prikning yarim o‘qlari
orqali ularning gildiraklariga uzatiladi. Burovchi moment ketingi yetakchi
gildiraklarga uzatilganda oldingi gildiraklari, boshqariluvchi vazifasini utaydi.
(rasmda a, b). Mabodo burovchi moment oldingi yetakchi ko‘prik yarim o‘qlari
orqali uning gildiraklariga uzatilsa unda old ko‘prik, ham yetakchi va
boshqariluvchi bulib xizmat qiladi (rasmda v ).
Bunday avtomobillar kuch
uzatmasining shartli gildiraklar belgisi 4X2 bulib, to‘rtta gildirakdan fakat ikkitasi
yetakchi ekanligini bildiradi, rasmning a kurinishida DAMAS, VAZ-2101
«Jiguli», GAZ-24 «Volga», GAZ-53 A, ZIL-130, MAZ-5335 avtomobillarga
taallo‘qli kuch uzatmalarning tizim chizmasi tasvirlangan.Bunda burovchi moment
dvigatel 1 dan ilashish muftasi 2 orqali, uzatmalar kutisi 3 ga utadi.Uzatmalar
kutisida, burovchi momentning kattaligi yo‘l sharoitiga boglik xolda kerakligicha
o‘zgartiriladi. Keyinchalik kardanli uzatma 4 yordamida ketingi yetakchi ko‘prik 5
ning ichida joylashgan asosiy uzatma, burovchi momentni
yanada kuchaytirgan
xolda differensial mexanizm va yarim o‘qlar orqali yetakchi gildiraklarga yetkazib
beradi.
Rasmni b kurinishida ZAZ-968 «Zaporojets» kuch uzatmasining tizmali
chizmasi berilgan. Bunda kuch uzatma avtomobilning orqa qismida dvigatel 1
Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich
bilan birga bir bloqda joylangan bulib, ularga ilashish muftasi 2, uzatmalar kutisi 3,
yetakchi ko‘prik 5 ning ichida joylashgan asosiy uzatma, dtfferensial mexanizmi
va yarim o‘qlar kiradi.
Rasmning
v kurinishi TIKO, NEKSIYA, VAZ-2108, 2109 «Jiguli» yoqi
Moskvich-2141 zamonaviy yengil avtomobillarga mansub bulib, bunda esa
avtomobilning old qismida o‘rnatilgan dvigatel kuch uzatma bilan bir butun
qilibyig‘ilgan xolda joylashtirilgan.
Xozirgi paytda, aralashgan, ya’ni gidromexanikli uzatmalar kutisiga ega
bulgan kuch uzatmali avtomobillar keng ko‘llanilmoqda.
Bunday kuch uzatmalar
tarkibiga, albatta gidromexanik va pogonali mexanik uzatmalar kutisi kiradi.
Bunda ilashish muftasi 2 (rasmda a) urniga gidrotransformator quyilgan bulib,
undan utayotgan burovchi moment pogonali mexanik uzatmalar kutisida friksion
mexanizmlarning uz-o‘zidan kushilishi tufayli burovchi moment o‘zgartirilib
beriladi. Bunday aralashgan (gidromexanik) tizimga ega bulgan avtomobillar
turkumiga ZIL-111, ZIL-114, yengil avtomobili BelAZ-540 yuk avtomobili yoqi
LiAZ-677 avtobuslari kiradi. Gidromexanik kuch uzatmali yengil avtomobillar
Garbiy Yevropa va Yaponiya avtomobil firmalarida ishlab chiqarilayotgan nafakat
katta va urta litrajli, balki litraji 1000 sm dan ortik bulmagan kichiq litrajli yengil
avtomobillarda ham ko‘llanilmoqda. Masalan, «Ostin-mini», «Dayxotsu-sharadu»,
«Nissan-Mikuru» va «Suzo‘qi Svift».
Avtomobil transmissiyalariniing sxemasi
Juda katta va ko‘p yuk kutaruvchi karer avtomobillarida
gidroxajmli yoqi
elektr kuch uzatmasi ko‘llanilmoqda. Bunday turdagi kuch uzatmalarining tarkibiy
qismlarining uzaro joylanish tartibi ko‘pincha bir-biriga uxshash bulib,
gidroxajmligida gidronasos ichki yonuv dvigatelining burovchi momenti
naychalarda suyuklik bosimini xosil kilishga sarflaydi, gidromotorlar esa uz
navbatida suyuklik bosimini burovchi momentga o‘zgartirib, avtomobilning
yetakchi gildiraklariga uzatadi.
Elektr kuch uzatmasida generator ichki yonuv
dvigatelidan kelayotgan
burovchi momentini elektr toqi xosil kilishga sarflaydi. Elektrodvigatellar esa uz
navbatida elektr toqini burovchi momentga o‘zgartirib, avtomobilning yetakchi
gildaraklariga uzatadi.Agarda yetaklovchi gildaraklar yoqi elektrodvigatel valiga
o‘rnatilsa, gidromotor-gildirakli yoqi elektromotor-gildirakli avtomobil deb
aytiladi.Tezyurar gidromotor yoqi elektrodvigatellar ko‘llanilganda, yetaklovchi
gildiraklarda uning tezligini kamaytiruvchi tishli
uzatma mexanizmi-gildirak
reduktori o‘rnatiladi.
Dvigateli oldinda joylashgan, old g‘ildiraklari etakchi bo‘lgan zamonaviy
avtomobillarda ya’ni Nexia, Tiko, Matiz, VSZ-2108 va hoqazo avtomobillarda
Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich
burovchi moment dvigateldan, ilashish muftasi orqali, uzatmalar qutisiga uzatiladi.
Uzatmalar qutisida murovchi momentning qiymati va yo‘nalishi o‘zgaradi va
asosiy uzatmaga uzatiladi asosiy uzatmada burovchi moment qiymati uning
uzatishlar soniga mos ravishda oshadi va differensialda teng ikkiga bo‘linib,
etakchi g‘ildirak uzatmasi orqali etakchi g‘ildiraklarga uzatiladi.
Mexanik transmissiyalarning quyidagi turlari mavjud:
1. 4x2 g‘ildirak formulali avtomobillar uchun,
2. 4x4 g‘ildirak formulali avtomobillar uchun,
3. 6x4 g‘ildirak formulali avtomobillar uchun,
4. 6x6 g‘ildirak formulali avtomobillar uchun,
5. 8x8 g‘ildirak formulali avtomobillar uchun,
