1-ilova
Baholash mezoni.
№
Mezonlar
Baho
1
Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo‘llay oladigan, ushbu fanni
boshqa fanlar bilan bog‘lay oladigan, mustaqil ish hamda vazifalarni
to‘liq bajargan va yangilik qilishga intiladigan, har jihatdan boshqa
o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan o‘quvchilarga
5
2
O‘quv ko‘rgazmali qurollardan foydalana oladigan, olgan bilimlarini
xalq xo‘jaligida to‘g‘ri qo‘llay oladigan, mustaqil fikirlay oladigan
olgan bilimlarini tushuntirib beraoladigan o‘quvchilarga
4
3
Darslarda 95%gacha qatnashgan, ma’ruza matnini yozgan, o‘quv
qurollari to‘liq bo‘lgan , adabiyotlardan foydalanishni bilgan
o‘quvchilarga
3
4
Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarni 55%dan
kam o‘zlashtirgan o‘quvchilarga
2
2-ilova
Tezkorso‘rov savollari.
1. Uzatmalar qutisi nima vazifani bajaradi?
2. Uzatmalar qutixining qanday turlari bor?
3. Mexanik uzatmalar qutisinig qanday turlarini bilasiz?
3-ilova
Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich
4-ilova
"Uzatmalar qutisi" mavzusi bayoni.
Reja:
1. Uzatmalar qutisining vazifalari
2. Uzatmalar qutisining umumiy tuzulishi
3. Uzatmalar qutisining turlari
4. 4.Mmexanik uzatmalar qutisining umumiy tuzulishi
5. Mexanik uzatmalar qutisining turlari
6. Mexanik uzatmalar qutisining ishlash prinsplari
7. Gidro-mexanik va elekto-mexanik uzatmalar qutilarining umumiy tuzilishi
8. Gidro-mexanik va elektro-mexanik uzatmalar qutilarining ishlash prinsplari
Avtomobilning yetakchi gildiraklaridagi burovchi momentni va tezligini
o‘zgartirib turish uchun, kerakli paytda ularning yunalishini ham o‘zgartirib berish
va avtomobil tuxtab turganda yoqi inersiya bilan yurib ketayotganda salt ishlab
turgan dvigatelning tirsakli valini kuch uzatmadan uzoq muddatga ajratib quyish
vazifasini bajaradi.
Pogonali mexanik uzatmalar kutisining tuzilishi va ishlash uslubi
Avtomobillarda asosan tishli mexanizmga ega bulgan pogonali uzatmalar
kutisi ishlatiladi. Bunday uzatmalar kutisida avtomobilning xar xil yo‘l sharoitida
turlicha tezlik va tezlanishini ta’minlash uchun uzatish soni xar xil kiymatga ega
bulgan bir nechta juft tishli shesternyalardan foydalaniladi. Yengil avtomobillarda
kullanilgan uzatmalar kutisi uch, to‘rt, yoqi beshta pogonali, yuk avtomobillarida
esa to‘rt, besh, ba’zan sakkiz va undan ham kuproq bulishi mumkin. Uzatmalar
kutisi kancha kup pogonali bulsa, avtomobil turli yo‘l sharoitiga bemalol
moslashib ishlaydi, bu esa dvigatelning kuvvatidan unumli foydalanishni
yaxshilaydi hamda yonilgi sarfini kamaytiradi.
Bunday uzatmalar kutisining kullanilishi chegaralangan oralikda yo‘l
sharoitiga karab ixtiyoriy uzatmalar sonini uz-o‘zidan ta’minlab avtomobilning
yetakchi gildiraklaridagi burovchi momentni o‘zgartirib beradi. Pogonasiz
uzatmalar kutisi ishlash uslubiga karab mexanik (impulsli, ilashtiruvchi
ishkalagichli – friksion va boshka), gidravlik (gidrodinamikali, gidroxajmli),
elektrik va aralashgan turlariga bulinadi. Shu vaktgacha aralashgan, ya’ni
gidromexanik uzatmalar kutisi keng tarkalgan bulib, u ikki qismdan, ya’ni
pogonasiz gidrodinamik uzatma (gidrotransformator) va unga ketma-ket ulangan
pogona mexanik uzatmalar kutisidan iborat.
Gidrotransformator suyuklik ta’sirida harakatni o‘zgartirib beradigan
gidravlik mexanizm bulib, u dvigatel bilan pogonali mexanik uzatmalar kutisi
oraligida joylashgan. Gidrotransformator o‘zining tuzilishi va ishlash uslubi
buyicha gidromuftaga uxshash va charxpalakli gildirakchalardan tashkil topgan.
Gidrotransformatorning gidromuftadan farki shundaki, u yetakchi nasos va
yetaklanuvchi (turbina) gildiraklardan tashkari yana uchinchi kuzgalmas
charxpalakli gildirak (reaktiv momentni qabul kiluvchi) – reaktorga ega. Reaktor
uz navbatida erkin yurish muftasi orqali kuzgalmas vtulkaga o‘rnatilgan. Erkin
Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich
yurish muftasi reatkorni fakat bir tomonga (nasos gildiragining aylanish tomoniga)
aylantiradi. Teskari aylanishiga esa muftaning ponalanib tiralib kolishi yo‘l
kuymaydi. Shunday qilib, yetakchi val va dvigatel bilan boglangan gildirak-nasos,
yetaklanuvchi val bilan tutashgan gildirak-turbina, suv oqimini tarkatuvchi
kurakchalari bor kuzgalmas gildirak reaktor deb ataladi.
To‘rt pogonali uzatmalar kutisi. Zamonaviy yengil avtomobillarning
kupchiligida to‘rtva besh pogonali, uch valli uzatmalar kutisi o‘rnatilgan. Masalan,
GAZ-24 “Volga” avtomobilida oldinga yurish uchun to‘rtta va orqaga
harakatlanishga bitta uzatma mo‘ljallangan. Bunday uzatmalar kutisining uch yo‘lli
deb ataladi, chunki ikkita sinxronizator va bitta kuzgaluvchi orqaga yurgizish
shesternya orqali uzatmalarga tushiriladi. Uzatmalar kutisining karterida uchta val
yetaklovchi (birlamchi), yetaklanuvchi (ikkilamchi) va oralik vallari hamda orqaga
yurgazish shesternyasining o‘qi joylashgan. Yetaklovchi valning ikki uchi ikkita
sharikli podshipniklarga tayangan bulib, oldingi uchi tirsakli valning flanetsidagi
uyikchada joylashgan podshipnikda, ketingi uchi esa uzatmalar kutisi karterining
oldingi devorchasida joylashgan podshipnikda yotadi. Birlamchi val kiya tishli
shesternya bilan yaxlit ishlangan bulib, oralik valdagi shesternyalar bloqining
yetakchi shesternyasi bilan doimo tishlashib turadi. To‘g‘ri uzatmani ulash uchun
birlamchi val shesternyasining orqa qismida tishli gardish ishlangan. Birlamchi
valning sharikli podshipnigi yon kopkoq bilan boltlar yordamida berkitilgan.
Oralik valto‘rtta kiya tishli shesternyalar va bitta to‘g‘ri tishli shesternyadan iborat
shesternyalar bloqi va bitta to‘g‘ri tishli shesternyadan iborat shesternyalar bloqini
tashkil etadi va uz o‘qida uchta ninasimon (birinchisi o‘qning old qismida, ikkinchi
va uchinchilari esa uning ketingi qismida ketma-ket joylashgan) podshipniklarda
o‘rnatilgan. O‘qning orqa uchidagi diskli kaydlagichi uning uz o‘qida buralib
ketishidan saklaydi. Yetaklanuvchi val ham uzunasiga ikkita tayanchga tayangan
bulib, oldingi uchi birlamchi valning orqa tomonidan cho‘qurchasiga kiritilgan
rolikli podshipnik ketingi uchi esa uzatmalar kutisi karterining devorchasiga
joylashtirilgan sharikli podshipnikda o‘rnatilgan. Yetaklanuvchi valning shlitsli
qismlariga birinchi, ikkinchi, uchinchi vato‘rtinchi uzatmalarni ulash uchun
kullaniladigan
sinxronizatorli
muftalar
o‘rnatilgan. Valning jilvirlangan
buyinchalariga esa oralik val shesternyalari bilan doimo tishlashgan, kiya tishli
shesternyalar vtulkada erkin uz o‘qi atrofida aylana oladigan qilib joylashtirilgan.
Avtomobilni oldinga harakatlantirish uchun mo‘ljallangan hamma uzatmalar, ya’ni
I, II, III va IV uzatmalar sinxronizatorlar yordamida, orqaga yurish uzatmasi esa
shesternyani surish yo‘li bilan bajariladi.
VAZ-2108, Neksiya, Tiko avtomobillarida uzatmalar kutisining asosiy farki
vallarining soni uchta emas, balki ikkitaligida-yetakchi va yetaklanuvchi.
Yetaklanuvchi valning ung uchida u bilan yaxlit ishlangan silindrsimon shesternya
bor. U differensial kutisining yarim kosachasiga o‘rnatilgan tishli gildirak bilan
doimo tishlashib turadi va bu mexanizm old yurituvchi kuprikda asosiy uzatma
vazifasini utaydi. Yetakchi val shesternyalari valga kuzgalmas qilibo‘rnatilgan
bulib, yetaklanuvchi val shesternyalari bilan mo‘qim tishlashib turadi. Chunki bu
shesternyalar
valning
o‘qqilib ishlangan qismlariga erkin aylanadigan
qilibo‘rnatilgan. Bu shesternyalar orqali burovchi moment uzatish jarayoni
Tuzuvchi: Mirishkor tuman 1-son kasb-hunar maktabi. Beknazarov Jamoliddin Bekturdiyevich
ikkilamchi valga shlitsali qilibo‘rnatilgan sinxronizatorlar yordamida bajariladi.
Orqaga yurgazish pogonasini ulash uchun esa shesternya va sinxronizator
muftasining tishli gardishi oralik tishli gildirak bilan tishlashtirish yo‘li bilan
amalga oshiriladi.
|
