Qishloq xo‘jaligi yerlarini masofadan zondlash
texnologiyalarini zamonaviy dasturlar orqali qo‘llash
Nuridin Djanizakovich Xudaykulov
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya: Maqolada hozirgi kunda masofadan zondlash samolyotlar orqali
xavodan va sun’iy yo‘ldoshlar yordamida fazoviy usullardan foydalanib amalga
oshirilmoqda. Shuningdek, masofadan zondlashda nafaqat fotoplyonkalar, balki
raqamli fotoapparatlar, skanerlar, videolar, radar va termal sensorlar ishlatilmoqda.
Utgan zamonlarda esa masofadan zondlash elektromagnit spektrning ko‘rinuvchi
qismini ishlatish imkoniyati bilan cheklangan, spektrning inson ko‘ziga
ko‘rinmaydigan qismi xozirgi kunda spektral filtrlar, fotoplyonkalar va boshqa
turdagi sensorlar yordamida ishlatilishi mumkin.
Kalit so‘zlar: MapInfo, distansion zondlash, LIDAR, qishloq xo‘jaligi kartalari,
GIS.
Application of agricultural land remote technologies through
modern programs
Nuridin Djanizakovich Khudaykulov
Jizzakh Polytechnic Institute
Abstract: The article, remote sensing is currently carried out by air and space
aircraft using satellites. Remote sensing uses not only photographic films, but also
digital cameras, scanners, video cameras, radar and thermal imaging sensors. In the
past, remote sensing was limited to the visible part of the electromagnetic spectrum,
while the invisible part of the spectrum can now be used with spectral filters,
photographic films, and other types of sensors.
Keywords: MapInfo, remote sensing, LIDAR, agricultural maps,GIS.
Respublikamizning yanada gullab yashnashi va rivojlanishi uchun, albatta,
yashash sharoitlarimizni yaxshilashga intilishimiz va fan-texnika yutuqlari,
zamonaviy usullardan samarali foydalanishni takomillashtirishimiz zarur. Bilamizki,
yildan-yilga yangidan yangi texnologiyalar kirib kelmokda. Bulardan biri masofadan
zondlash texnologiyasidir. U xaqiqatan xam keng imkoniyatlarga ega.
So'nggi yillar Yerni masofadan zondlash (ERS) va geoinformatsion
texnologiyalarning jadal rivojlanishi va tarqalishi bilan ajralib turadi. Kosmik
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
408
tasvirlar turli xil faoliyat sohalari: kartografiya, shahar boshqarmasi, o'rmon va
qishloq xo'jaligi, suv xo'jaligi, neft va gaz qazib olish va tashish infratuzilmasi
ob'ektlarini inventarizatsiya qilish va monitoringini o'tkazish, atrof-muhitni baholash
muammolarini hal qilish uchun ma'lumot manbai sifatida faol foydalaniladi. Foydali
qazilmalar konlarini qidirish va bashorat qilish va hakozalar. Ma'muriy qarorlarni
qabul qilish maqsadida ma'lumotlarni tahlil qilish uchun geografik axborot tizimlari
(GIS) va geoportallardan foydalaniladi.
1-rasm. Masofadan zondlash ma’lumotlaridan foydalangan xolda elektron karta
yaratishning funksional jarayoni.
Masofadan zondlash - bu masofadan masofadan turib ma'lumot olishni o'rganish
yoki yig'ishdir. Bunday tekshiruv yerga asoslangan qurilmalar (masalan, kameralar)
va kemalar, samolyotlar, sun'iy yo'ldoshlar yoki boshqa kosmik qurilmalarga
asoslangan sensorlar yoki kameralar bilan sodir bo'lishi mumkin. Bugungi kunda
olingan ma'lumotlar odatda kompyuterlar yordamida saqlanadi va ishlov beradi.
Masofadan zondlashda ishlatiladigan eng keng tarqalgan dastur ERDAS Imagine,
ESRI, MapInfo va ERMapper hisoblanadi. Masofadan zondlash - tadqiq qilinayotgan
ob’ekt, maydon yoki xodisa bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqada bo‘lmagan asbob -
uskuna yordamida olingan axborotlarni taxlil qilish orqali erishilgan ma’lumotlardir.
Geofazoviy fan dunyosida masofadan zondlash, “yerni kuzatish” deb xam nomlanadi,
bu esa yer yuzasiga nisbatan baland masofadan turib yerni sensorlar yordamida
kuzatish degan ma’noni anglatadi. Sensorlar oddiy fotoapparatlarga o’xshash, farqi
esa ular ko‘rinuvchi nurlarni ishlatmaydi, biroq elektromagnit spektrning boshqa
diapazonlarini ya’ni, infraqizil, mikroto‘lqinlar va ultrabinafsha intervallarini
ishlatadi. Sensorlar juda taraqqiy etib bormoqda, ular yordamida juda katta xajmdagi
maydonlarning suratlarini olish imkoniyati mavjud.
Respublikamizda mavjud bo’lgan bir qator asosiy topografik va mavzuli kartalar
bir necha o’n yil oldin chop etilgan bo’lib, ulardagi ma’lumotlar eskirib ketgan va o’z
ma’nosini yo’qotgan. Yangi zamon talablariga mos kadastr kartalarini yaratishda biz
distansion zondlash ma’lumotlari asosida shakllantirilgan fotoplanlardan foydalandik.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
409
Yangi tuzilgan elektron va raqamli kartalarning afzalliklari shundaki, kartani tuzish
jarayonida qo’yilgan ayrim xatoliklarni tuzatish xech qanday muammoni keltirmaydi
va ko’p vaqt talab etmaydi.
Hozirgi kunda masofadan zondlash samolyotlar orqali xavodan va sun’iy
yo‘ldoshlar yordamida fazoviy usullardan foydalanib amalga oshirilmoqda.
Shuningdek, masofadan zondlashda nafaqat fotoplyonkalar, balki raqamli
fotoapparatlar, skanerlar, videolar, radar va termal sensorlar ishlatilmoqda. O’tgan
zamonlarda esa masofadan zondlash elektromagnit spektrning ko‘rinuvchi qismini
ishlatish imkoniyati bilan cheklangan, spektrning inson ko‘ziga ko‘rinmaydigan
qismi xozirgi kunda spektral filtrlar, fotoplyonkalar va boshqa turdagi sensorlar
yordamida ishlatilishi mumkin. Shuningdek, yerning ko‘rinishi amaliyotga va xayotiy
muammolarni xal etishga tadbiq etilgan, bunga misol qilib II jaxon urushi davridagi
havo razvedkasini keltirishimiz mumkin.
2-rasm. Sun'iy yo'ldosh tasvirlari va masofadan zondlash ma'lumotlarini qishloq
xo’jaligi kartalari uchun qo'llash.
Aerosuratlar dushman qo‘shinining joylashgan joyini tez va yerdan kuzatganga
qaraganda ancha xavfsiz kuzatish imkoniyatini bergan. Aerosuratlar xarbiy kartalarni
va strategik joylar xaqidagi ma’lumotlarni tez va nisbatan aniqroq yangilash imkonini
bergan. Hozirgi kunda esa masofadan zondlash tez, aniq va yangi ma’lumotlar
to‘plash talab qilinadigan soxa bo‘lgan atrof-muxit boshqaruvida juda keng
foydalanilmoqda. Sun’iy yuldosh texnologiyalari va ko‘p - spektrli sensorlarni
yaratilishi imkoniyatlarni yanada kengaytirdi, ushbu texnologiyalar yordamida
yerning juda katta maydonlaridan atrof muxit to‘g‘risida inson ko‘ziga
ko‘rinmaydigan ma’lumotlarni olish mumkin [1].
Yerni masofadan zondlashning eng keng tarqalgan usullaridan biri - turli
usullarni qo‘llagan xolda turli spektr intervallar yordamida yer yuzini tasvirga
olishdir. Multispektral tasvirlar yordamida faqatgina xolatlar va ob’ektlarni aniqlash
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
410
bilangina cheklanib qolmasdan, balki ularni miqdor jixatdan xam baxolash
imkoniyati mavjud bo‘ladi. Tasvirlarni mavzuli taxlil qilish jarayonida tez-tez turli
manbalardan, masalan, raqamli topografik va mavzuli xaritalar, grafiklar, shaxarlar
sxemalari, tashqi ma’lumotlar bazasidan foydalaniladi. Multispektral tasvirlarning
xajmi tasvirdagi eng kichik ob’ektlarning xususiyatlarini aniqlash imkoniyati
mavjudligi darajasiga ko‘ra xarakterlanadi. Masalaning yechilishiga qarab past
darajadagi (100 m dan ko‘proq), o‘rta darajadagi (10-100 m) va yuqori darajadagi (10
m dan kamroq) joylashgan tekislikdagi tasvirlardan foydalaniladi. So‘rov tasvirlari
past darajada tekislikdagi tasvirlardan iboratdir, lekin bir vaqtning o‘zida butun
yarimsharga qadar katta xududni qamrab olishi mumkin. Bunday ma’lumotlar
metereologiya sohasida keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda o‘rta darajadagi
tekislikdagi tasvirlar atrof-muxit monitoringi uchun eng yaxshi ma’lumotlar
manbaidir. Yuqori darajadagi tekislikdagi tasvirlar yuqori aniqlik bilan taxlil kilish
imkonini bergani sababli so‘nggi yillarda xarbiy maqsadlarda, shu bilan birga,
qishloq xo’jaligi kartalarini yaratishda keng ko‘llanilib kelinmoqda [2].
Kartalarni ishlab chiqishda masofadan zondlashni qo‘llashga bo‘lgan talab
kundan kun ortib bormoqda va u yordamida quyidagi ishlar amalga oshiriladi: stereo
qoplash, tez-tez tasvirga tushirish, ma’lumotlarni vaqtida yetkazish, katta
maydonlarni qoplash, global qoplash, kelgusida kartalarni yangilash uchun raqamli
formatda saqlash xamda zamonaviy GAT texnologiyalari bilan moslashtirish.
Kartalardan foydalanuvchilar tarkibiga o‘rmonchilik, konchilik va neft
kompaniyalari, xizmat ko‘rsatuvchi muxandislik tashkilotlari, kommunal xizmatlar
va infratuzilmani rivojlantirish tashkilotlari (truboprovodlar, telekommunikatsiya,
transport va elektr energiya xizmatlari), davlat kartalashtirish tashkilotlari va
mudofaa tizimlari kiradi. Mudofaa tizimidan boshlab tijoratgacha qo‘llanilishi,
ma’lumot xamda uning masshtabini kattalashishi va aniqligi karta maxsulotlarini
qo‘llashga bo‘lgan talabning ko‘payishiga olib kelmoqda.
Hozirgi yaratilgan GAT texnologiyalarining versiyalari avvalgilarini to’la
qamrab olgan va bir muncha takomillashgan. Bu esa avvalgi elektron versiyalarida
tuzilgan raqamli kartalardan samarali foydalanish imkonini berdi.
Umuman, yangi topografik kartani yaratish, turli mavzuli, jumladan aloqa
ob’ektlari ma’lumotlar bazasini yaratish, kadastr kartalarini tuzish, ularni
topokoordinata tizimlariga boglash ishlarining barchasi kompyuter texnologiyasi
asosida bajarildi. Axborotlarni tuplash, qayta ishlash, tarqatish kabi masalalarni xal
etishda, yer to’g’risida yetarlicha ma’lumot bera oladigan eng maqbul dasturiy tizim
sifatida geografik axborot tizimi GAT texnologiyadan foydalaniladi.
GAT texnologiyaning asosiy vazifalaridan biri sifatida karta va planlarni
yaratish, ularni qayta ishlash va ma’lumotlarni integratsiyalash deb qabul qildik.
Bugungi kunda ma’lumotlarni tuplash, ularga muvofik ma’lumotlar bazasini
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
411
shakllantirish ishlari ArcGis, Panorama, GeoDraw, GeoGraph, Atlas Gis, Win Gis,
ArcInfo va boshka dasturlar asosida olib borilmoqda [6]. Birinchi bosqichda
tayyorgarlik ishlarida quyidagi ishlar olib boriladi. Kartalarni loyixalash deyilganda
aksariyat xollarda karta tarkibida ma’lumotlarning joylashtirishni nazarda tutiladi [5].
Loyixalashning asosiy maqsadlaridan biri - yaratilishi rejalashtirilgan kartaning
foydalanuvchilar uchun aniq va tushunarli aks ettirilishi xisoblanadi.
Kartani loyixalashni asosiy natijasi uning dasturi bo’lib, u kartaning asosiy
xujjati xisoblanadi. Dasturda qo’shimcha texnikaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlar va
boshqalar ko’rsatiladi.
Karta dasturi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:
-
kartani maqsadini;
-
matematik asosini;
-
kartani mazmunini;
-
ma’lumotlar bazasi, manbalar va ulardan foydalanish yo’llarini; o’z ichiga
oladi.
Keyinchalik dala ishlarini olib borishda, koordinataga boglash, dala tadkikot
jurnalini to’ldirish va ob’ektlarni surat bilan taqqoslash ishlari amalga oshiriladi.
Masofadan zondlash ma'lumotlarining turlari o'zgarib turadi, biroq ularning har
biri alohida masofani tahlil qilish qobiliyatida muhim rol o'ynaydi. Masofadan
zondlash ma'lumotlarni to'plashning birinchi usuli radar orqali amalga oshiriladi.
Uning eng muhim vositalari havo transportini nazorat qilish va bo'ronlarni yoki
boshqa potentsial ofatlarni aniqlash uchun. Bunga qo'shimcha ravishda, Doppler
radar meteorologik ma'lumotlarni aniqlashda ishlatiladigan radarning keng tarqalgan
turi bo'lib, shuningdek, yo'l-transport haydash tezligini nazorat qilish uchun huquqni
muhofaza qilish organlari tomonidan ham qo'llaniladi. Boshqa radar turlari ham
raqamli modellarni yaratish uchun ishlatiladi.Masofadan zondlash ma'lumotlarning
yana bir turi lazerlardan olinadi. Ular ko'pincha shamol tezligi va ularning yo'nalishi
va okean oqimining yo'nalishini o'lchash uchun sun'iy yo'ldoshlarda radar altimetrlari
bilan birgalikda qo'llaniladi. Ushbu altimetrlar dengiz satxidan xaritalashda ham
foydali, chunki ular tortishish va turli seafloor topografiyasidan kelib chiqqan suv
oqimlarini o'lchash imkoniyatiga ega. Keyinchalik, bu xil okean balandliklar dengiz
sathlari xaritalarini yaratish uchun o'lchangan va tahlil qilinadi.
Bundan tashqari, uzoqdan farqlashda keng tarqalgan LIDAR - Nurni aniqlash va
Ranglash. Bu eng mashhur qurollar uchun qo'llaniladi, ammo atmosferadagi
kimyoviy moddalarni o'lchash uchun va yerdagi ob'ektlarning balandligi uchun ham
ishlatilishi mumkin.
Yerni masofadan zondlash va xududlar monitoringida xaritalar tuzishning 3 ta
asosiy usuli mavjud :
1. Dala tasvirlari-geodezik o‘lchov asboblari yordamida o‘lchov olish, kuzatish
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
February 2022 / Volume 3 Issue 2
www.openscience.uz
412
va joy xaritalaridan foydalangan xolda ma’lumotlarni to‘plash.
2. Aerofotos’yomka - uchish apparatlari (samolyot, vertolyot v.b)ga maxsus
o‘rnatilgan uskunalar yordamida er yuzini raqamli tasvirga olish.
3. Fazoviy tasvirga olish - kosmik apparatlari (sputnik)ga o‘rnatilgan maxsus
uskunalar yordamida yer yuzini tasvirga olish.
Xulosa. Turli mavzudagi kartalarni yaratishning bu metodida ish jarayonini
tezlashtirish bilan bir qatorda ish sifatini oshiradi. GAT texnologiyalari asosida
tuzilgan kartalarni kerak bo’lgan nashr qilinadi zarurat bo’lmasa elektron ko’rinishda
foydalanishga topshiriladi.
| 