Qiyosiy – tarixiy tilshunoslik (komparativistika)
Reja:
Qiyosiy – tarixiy tilshunoslik taraqqiyotining to`rt davri.
F. Bopp qiyosiy – tarixiy tilshunoslikning asoschilaridan biri sifatida.
R. Rask ilmiy merosi xususida.
Y. Grimm va A. X. Vostokovlarning ilmiy faoliyatiga doir.
Asosiy tayanch tushunchalar: Komparativistika haqida, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik taraqqiyotining 4 davri, agglyutinatsiya hodisasi, «bobo til» tushunchasining mohiyati.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, komparativistika — tilshunoslikning qarindosh tillarni, yaʼni genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq tillarni oʻrganuvchi, ular oʻrtasidagi munosabatlarni aniqlovchi hamda ularning zamon va makon boʻyicha tadrijiy taraqqiyotini tavsiflovchi sohasi; til oilalarining , shu tizimlardagi ayrim tillar va elementlarning kelib chiqishini aniqlash, jumladan, tillar oʻrtasidagi genetik qarindoshlikni — ularning yagona bir manba (bobo til)dan kelib chiqqanligini aniqlash (tillarning genealogik tasnifi) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning maqsadlari doirasiga kiradi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik tillar tarixini qayta tiklash (rekonstruksiya qilish)da asosiy tadqiqot vositasi sifatida kiyosiytarixiy metoddai foydalanadi; tadqiqotning eng umumiy shakli — (eng avvalo fonetikani qamrab oladigan) qiyosiy-tarixiy grammatikalar va (leksikani namoyon etuvchi) etimologik lugʻatlar tuzishdan iborat. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik tavsifiy yoki sinxronik tilshunoslik, meʼyoriy va umumiy tilshunoslikka qarshi turib, ularni inkor etadi; shu bilan birga, u bir qancha masalalarda tavsifiy tilshunoslik bilan ham, umumiy tilshunoslik bilan ham oʻzaro aloqada, bogʻliqliqda boʻladi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikda qoʻllanuvchi qiyosiy tarixiy metodning asosiy tadqiqot usullari quyidagilardir: 1) tashqi (qiyosiy) rekonstruksiya (tor maʼnodagi qiyosiytarixiy metod) — qarindosh tillardagi genetik jihatdan teng , oʻxshash soʻz va morfemalarni qidirib topish va bobo tildagi izchil tovush oʻzgarishlarining qarindosh tillardagi natijalarini aniqlash; bobo tilning taxminiyfaraziy modelini yaratish va keyinchalik undan kelib chiqqan avlod tillarning aniq morfemalarini tiklash qoidalarini tuzish; taqqoslanayotgan tillar oʻrtasidagi mosliklar tizimini (fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika, frazeologiyada) aniqlash va shu asosda tillarning qarindoshligini belgilash vab.;2)ichki rekonstruksiya — ayrim olingan bir til tizimida ushbu til tarixining ancha ilk bosqichlarida baʼzi bir elementlarning mavjud boʻlganligi haqida aniq guvohlik beruvchi hodisalar va oʻzaro munosabatlarni aniqlash; ayrim bir tildagi eng qadimiy shakllar bilan eng yangi shakllarni oʻzaro taqqoslash; 3) oʻzlashma (rekonstruksiya qilinayotgan tillarga oʻzlashgan yoki shu tillardan boshqa tillarga oʻzlashtirilgan) soʻzlar tahlilidan maʼlumotlar chiqarib olish; 4) toponimika materiallaridan maʼlumotlar chiqarib olish va boshqalar Amalga oshirilgan rekonstruksiyalar til tizimining barcha tomonlarini: fonologiya, morfonologiya, morfologiya, leksika, qisman sintaksisni qamrab oladi. Biroq ushbu rekonstruksiyalarni tarixan aniq bir bobo til bilan bevosita tenglashtirib boʻlmaydi, ular tarixiy haqiqat boʻlmish bobo til haqidagi mavjud maʼlumotlarni modellashtiradi, xolos; ushbu maʼlumotlar baʼzi obʼyektiv sabablarga koʻra barcha avlod tillarda yoʻqolib ketgan morfemalar hamda fonemaviy ziddiyatlarni aniq rekonstruksiya qilish imkoniyati yoʻqligidan, muqarrar ravishda toʻliq, mukammal boʻla olmaydi; bir qator rekonstruksiyalar taxminiyfaraziy holatda boʻladi.
Tillarni tarixiy taraqqiyotsiz qiyoslash, tarixiy qiyoslashdan farqli ravishda, qarindosh va noqarindosh tillarni chogʻishtirish deb atalib, u avvaldan Yevropaning antik davrida (yunon va lotin tillarini chogʻishtirish), qadimiy Hindistonda (sankrit bilan prakritlarni — oʻrta hind tillarni chogʻishtirish), 11—12-asrlar Sharq tilshunosligida (M.Koshgʻariy va M.Zamaxshariy lugʻatlarida qarindosh va noqarindosh tillar lugʻaviy birliklarning chogʻishtirilishi) mavjud boʻlgan. Chogʻishtirma tilshunoslik 17—18-asrlarda Yevropadagi va dunyoning boshqa mintaqalaridagi turli tuman qarindosh tillar boʻyicha tadqiqot materiallarining toʻplana borishi bilan yanada rivojlanadi va Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning paydo boʻlishiga zamin hozirlaydi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning , eng avvalo, uning magʻzi boʻlmish qiyosiy tarixiy grammatikaning paydo boʻlishini odatda 18-asr oxirida yevropalik tilshunoslarning sanskrit bilan tanishuvlariga bogʻliq deb hisoblaydilar [mas, nemis olimi F.Shlegelning "Hindlarning tili va donoligi" (1808) asari, ingliz olimi U. Jounzning sanskrit bilan "klassik tillar" (yunon va lotin) orasida qarindoshlik borligi haqidagi fikrlari va boshqalar]. Lekin Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka asos soluvchi asarlar 19-asrning 1-choragida maydonga keldi. Nemis tilshunosi F.Boppning "Sanskrit tilining tuslanish tizimi haqida va uni yunon, lotin, fors va german tillaridagi tuslanish tizimiga qiyoslash" (1816) va 3 jildli "Sanskrit, zand (avesto), arman, yunonlotin, litva, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi" (1833—52) asarlari hamda daniyalik olim R.K.Raskning "Qad. shimol tili sohasidagi tadqiqot yoki island tilining kelib chiqishi" (1818) asari qiyosiy tilshunoslik sohasidagi dastlabki jiddiy tadqiqotlardir. Shuni aytish kerakki, F.Bopp va R.K.Rask birbirlarining tadqiqotlaridan bexabar holda, mustaqil ravishda qiyosiy tilshunoslikka asos soladilar. Nemis tilshunosi Ya.Grimm esa oʻzining 4 jildli "Nemis grammatikasi" (1819—37) va 2 jildli "Nemis tili tarixi" (1848) asarlari bilan Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ka maʼlum hissa qoʻshib, tilshunoslik metodologiyasiga tarixiylik tushunchasini kiritadi. Rus tilshunosi A.X. Vostokov oʻzining "Slavyan tili haqida mulohazalar" (1820), 2 jildli "Cherkovslavyan tili lugʻati" (1858—61) bilan, chex tilshunosi yilDobrovskiy esa "Qad. slavyan tili grammatikasi" (1822) va boshqalar asarlari bilan Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning slavyanshunoslik tarmogʻini asoslab, uni rivojlantirdilar. Shunday qilib, F. Bopp, R.K .Rask, Ya.Grimm, A.X.Vostokovlar Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. va bu tilshunoslikning ilmiy tekshirish metodi boʻlgan qiyosiy tarixiy metodga asos soldilar. Grimm va nemis olimi A. Pott esa Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. ning asosi boʻlgan qiyosiytarixiy fonetikani fan sifatida amaliyotga kiritdilar. Bobo tilni rekonstruksiya qilish yoʻlidagi dastlabki jiddiy urinishlar 19-asr oʻrtalarida nemis olimi AShleyxer tomonidan amalga oshirilgan. Tillarning yozuvgacha boʻlgan tarixi materiallarini, eng avvalo fonemalarni, dalillar asosida rekonstruksiya qilishning aniq metodikasi (daniyalik K.Vernerning , nemis olimi K.Brugman boshchiligidagi "yosh grammatikachilar"ning , F.de Sossyur va boshqalarlarning asarlarida) 19-asrning soʻnggi choragida ishlab chiqilgan; ushbu metodika hozirgi Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning xdm asosi hisoblanadi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yangi bosqichi A. Meye, fransuz olimi A.Benvenist, daniyalik X.Pedersen, polyak olimi Ye. Kurilovich, italiyalik V.Pizani, rus olimlari A.V.Beletskiy, A.V.Desnitskaya, V.M.IllichSvitich va boshqalarning nomlari bilan bogʻliq. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. fani Hindistondan Yevropagacha boʻlgan oʻzaro qarindosh tillarni qiyoslash va eng qadimiy shakllarni tiklashga urinish asosida yaratilganligi uchun baʼzan hindevropa tilshunosligi deb ham atalgan.
Hindevropa tillari qarindoshligini oʻrganish va german tillarini tadqiq qilishdan tashqari 19-asrning 2-yarmidan boshlab slavyanshunoslik, boltiqshunoslik, romanshunoslik (romanistika), eronshunoslik, keltshunoslik, hindshunoslik, somshunoslik (semitologiya) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning keng rivojlangan sohalari hisoblanadi. 20-asrning 1-yarmida mazkur sohalar bilan bir qatorda hindevropa tillarining boshqa guruhlarini qiyosiytarixiy oʻrganish, ural tilshunosligi (ayniqsa finugorshunoslik), turkiyshunoslik, moʻgʻulshunoslik ham keng rivojlandi. Qiyosiytarixiy jihatdan muvofiqligi oʻrganilayotgan tillar doirasi kengayib bormoqda (tungusmanjur, dravid, kartvel, xitoytibet, avstronez tillari, Afrikadagi somhom tillari, bantu tillari, indeys tillarining bir qancha guruhlari va boshqalar). Uzoq qarindosh tillarni (nostratik tillar, Amerika, Afrika, Okeaniyadagi tillarning makrooilalarini) oʻrganish rivojlanmoqda. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. boʻyicha tadqiqotlarning natijalari tillarning genealogik tasnifiga asos boʻlib, etimologiya va lingvistik paleontologiyaning ilmiy poydevori hisoblanadi; tarixchilar uchun esa xalkdar etnogenezi, ularning yozuvga qadar boʻlgan tarixi, qadimiy xalklar madaniyati va oʻzaro aloqalari haqidagi lingvistik maʼlumotlardan foydalanish imkonini beradi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. 19-asr — 20-asr boshlarida, asosan, Germaniya, AvstroVengriya va Skandinaviya mamlakatlarida rivojlangan boʻlsa, keyingi paytlarda bu tilshunoslik Rossiya (SSSR), AQSH, Gʻarbiy Yevropa, Finlyandiya, Shvetsiya, Vengriya, Yaponiya, Hindiston va boshqalar mamlakatlarda ham taraqqiy etmoqda. Turkiyzabon davlatlarda ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka qiziqish kuchayib bormoqda, qarindosh va noqarindosh tillarni oʻzaro qiyosiy oʻrganishga, lugʻaviy, morfologik birliklarning tarixiy shakllarini aniqlashga eʼtibor berilmoqda. Xususan, Oʻzbekistonda oʻzbek qoraqalpoq, oʻzbekturkman, oʻzbek qozoq, oʻzbek tojik, oʻzbek rus tillarini, Qozogʻistonda qozoq oʻzbek, qozoq moʻgʻul tillarini qiyosiy oʻrganish boʻyicha muayyan izlanishlar olib borilgan.
Vilgelm fon Gumboldt va uning til nazariyasi.
Vilgelm fon (1767-1835), nemis faylasufi, filologi, sanʼatshunosi, huquqshunosi va davlat arbobi. 19-asr 1-yarmi lingvistik komparativizmda alohida oʻrin tutadi. eng yirik lingvofilosof va til nazariyotchisi, nazariy tilshunoslik va til falsafasining asoschisi Karl Vilgelm fon Gumboldt (1767-1835) ni egallagan. U o'zining mukammal ta'limi, g'ayrioddiy qiziqishlari va mashg'ulotlari (dunyoning ko'plab tillari va ularning tipologiyasi, klassik filologiya, falsafa, adabiy tanqid, san'at nazariyasi, davlat huquqi, diplomatiya va boshqalar) bilan mashhur edi; Esxildan tarjimalar va Pindar). U davlat va intellektual hayotda faol ishtirok etdi, Gyote, Shiller va o'sha davrning boshqa ruhiy rahbarlari bilan muloqot qildi. U akasi Aleksandr fon Gumboldt bilan birgalikda Berlin universitetiga asos solgan. V. fon Gumboldt shaxs va butun insoniyatning har tomonlama va uyg'un rivojlanishi zarurligini targ'ib qildi va universitet ta'limida utilitarizm va tor mutaxassislikni qoraladi. V. fon Gumboldt sintetik bilimlar vakili boʻlsa, undan oldingilar (I. Gerderdan tashqari) analitik bilimlar vakillari sifatida faoliyat yuritgan. V. fon Gumboldtning lingvistik kontseptsiyasi 17—18-asrlar tilining antitarixiy va mexanistik kontseptsiyasiga munosabat edi. U manba sifatida I. Herderning tilning tabiati va kelib chiqishi, til, tafakkur va "xalq ruhi" o'rtasidagi munosabat haqidagi g'oyalari, shuningdek, Fr. tillarining tipologik tasnifi edi. va A. V. Shlegel. V. fon Gumboldt qarashlarining shakllanishiga nemis klassik falsafasi (I. Kant, I. V. Ggte, G. V. F. Gegel, F. Shiller, F. V. Shelling, F. G. Yakobi) g‘oyalari ham ta’sir ko‘rsatdi. V. fon Gumboldt 19-asrning birinchi yarmida nemis falsafasidagi yoʻnalishlardan birini ilhomlantirgan. falsafiy antropologiya. V. fon Gumboldt kontseptsiyasining asosiy nazariy va metodologik tamoyillari quyidagilardan iborat: a) naturalistik va faollik yondashuvining sintezi (til ruh organizmi va ruh faoliyati sifatida); b) qarama-qarshi tamoyillarning dialektik korrelyatsiyasi (antnomiyalar shaklida); v) tilning tizimli va yaxlit ko‘rinishi; d) dinamik, protsessual-genetik yondashuvning strukturaviy-statik yondashuvdan ustunligi; e) tilni o'zini o'zi yaratuvchi organizm sifatida talqin qilish; f) tilning vaqt o'tishi bilan o'zgarishini tarixiy tahlil qilishdan ko'ra, tilga abadiy (panxronik yoki achronik) qarashning ustuvorligi; g) jonli nutqni o'rganishning til organizmini tavsiflashdan ustunligi; h) mavjud tillarning haqiqiy xilma-xilligiga va insoniyatning umumiy merosi sifatida tilga qiziqish uyg'unligi; i) tillarni mukammal tarzda tilni tarbiyalash qadamlari sifatida ideal tarzda ifodalashga urinish; j) tilni faqat o'zidan, inson faoliyatining boshqa turlari bilan aloqadan tashqarida tasvirlashdan bosh tortish; j) tilga falsafiy mavhum qarashning uni sinchkovlik bilan ilmiy o‘rganish bilan uyg‘unligi. Yangi lingvistik metodologiyaning shakllanishida “Tafakkur va nutq haqida” (G. Fixtening “Tilning lingvistik qobiliyati va kelib chiqishi haqida” nutqiga munosabat; 1795 yil), “Latium va Hellas” (bu yerda barcha motivlar mavjud. keyingi ishlar allaqachon taqdim etilgan; 1806 ), "Tillarni ularning rivojlanishining turli davrlariga nisbatan qiyosiy o'rganish to'g'risida" (vazifalarni shakllantirish - F. Bopp va J. Grimm tushunchalari bilan taqqoslaganda - yondashuv. qiyosiy grammatika qurish; tilning dastlabki murakkabligi va tizimli tabiatiga ishonish; tilni tabiiy fan va intellektual-teleologik hodisa sifatida o'rganishga chaqirish; 1820), "Tillarning turli tabiatining ta'siri to'g'risida" adabiyot va ma’naviy taraqqiyot to‘g‘risida” (Tilni tushunchalar uchun tayyor belgilar nomenklaturasi sifatida tushunish tanqidi; tugallanmagan ish), “Grammatik shakllarning paydo bo‘lishi va ularning g‘oyalar rivojiga ta’siri to‘g‘risida” (ma’ruza) til bo'yicha fikrlashning shartliligi ilgari surildi; 1820-1822 yillarda nashr etilgan) va ayniqsa katta nazariya. "Inson tillarining tuzilishidagi farq va uning ma'naviy taraqqiyotga ta'siri to'g'risida" mustaqil nomga ega bo'lgan "Yava orolidagi Kawi tili haqida" (1836 - 1840) uch o'lchovli asarga birinchi kirish. insoniyatning" (1907 yilda alohida nashr etilgan). V. fon Gumboldt "qiyosiy antropologiya"ni qurish g'oyasini ilgari surdi, bu g'oya til nazariyasini "dunyoning eng yuqori va eng chuqur sohalari va barcha xilma-xilligini kuzatish", "muammolarni hal qilishga yaqinlashish" vositasi sifatida o'z ichiga oladi. inson sirlari va xalqlarning xarakteri". U lingvistik komparativizmning usul va maqsadlari haqida o‘ziga xos tushunchaga ega bo‘lib, uning fikricha, tilning chuqur ildizlarini hayotning moddiy sharoitlaridan emas, balki ma’naviy sohadan izlashga chaqiriladi. Til qobiliyatini u nafaqat insonning o'ziga xos sovg'asi, balki uning muhim xususiyati sifatida ham tushunadi. U til va tafakkur, til va madaniyatning asl birligini tasdiqlaydi. V. fon Gumboldtning ishonchi komilki, til asoratlanish va takomillashish yo‘lida asta-sekin rivojlanmaydi, balki darhol shaxsga xos bo‘lgan yaxlit va murakkab tizim sifatida namoyon bo‘ladi. U tilning mavjudligi haqidagi g'oyani ongsiz shakl va "dunyoni fikrga aylantirish" harakatlarida namoyon bo'ladigan intellektual faoliyat sifatida ifodalaydi. U tafakkur tashqi voqelik va tafakkur o‘rtasidagi oraliq dunyoni tashkil etuvchi tilga bog‘liqligini ta’kidlaydi. Turli tillar turli dunyoqarashlar sifatida baholanadi. V. fon Gumboldt shaxs - odamlar - insoniyatning uch muddatli sxemasini ilgari suradi va til orqali dunyoni idrok etishda individual sub'ektivlik ma'lum bir til jamoasining jamoaviy sub'ektivligida, milliy sub'ektivlik esa - butun insonning subyektivligida olib tashlanadi, deb ta'kidlaydi. biologik emas, balki madaniy axloqiy va ijtimoiy asosda birlashgan irq. U tilning o‘ziga xosligini va milliy ruhini, xalq ruhini ta’kidlaydi. Uning ta'kidlashicha, "tilning haqiqiy ta'rifi faqat genetik bo'lishi mumkin". Genetik moment tildan ko'ra nutqqa nisbatan ko'proq aniqlanadi. Til deganda "har bir nutq jarayoni, lekin haqiqiy va asosiy ma'noda ... go'yo barcha nutqlarning yig'indisi" deb tushuniladi. Tilning ijodiy, “baquvvat” (ya’ni faollik) xususiyati kuchli ta’kidlangan. Til inson faoliyatining boshqa barcha turlariga nisbatan asosiy bo'lgan faoliyat sifatida talqin etiladi, bunda tushunchaning tovush bilan birlashishi, tovushning fikrning jonli ifodasiga aylanishi, inson ruhining faoliyati (energetika) tushuniladi. , bu faoliyatning o'lik mahsuloti (ergon) sifatida emas, balki amalga oshiriladi. Tilga ikki vazifa yuklanadi: a) tovush va tafakkurning shaklsiz substansiyasini parchalash va bo‘g‘inli tovush va lisoniy tushunchani shakllantirish; b) ularni to'liq o'zaro singib ketguncha bir butunga birlashtirish. Tilning shakli deganda, uning tizimli aloqalari yig'indisida olingan va ma'lum bir xalqning individual mahsulotini ifodalovchi ruhning ijodiy faoliyatidagi doimiy va bir xil boshlang'ich tushuniladi. Til materiya va shaklni, tashqi (tovush va grammatik) va ichki (ma'noli) shaklni ajratadi. Tilshunoslik rivojlanishining keyingi davrlari uchun tovushlar va fikrlarni bog'lash usulini belgilovchi tilning ichki shaklini tilning o'zi sifatida talqin qilish alohida ahamiyatga ega edi. Har bir tilning o'ziga xos ichki shakli borligi ta'kidlandi. Tilning maqsadi «dunyoni fikrga aylantirishda», fikr va his-tuyg'ularni ifodalashda, o'zaro tushunish jarayonini ta'minlashda, shaxsning ichki kuchlarini rivojlantirishda ko'rinadi. Har bir alohida til ushbu tilga xos bo'lgan dunyoni tushunishga muvofiq dunyoni o'ziga xos talqin qilish vositasini, unda so'zlashuvchi odamlar uchun dunyo tasvirini shakllantirish vositasini ko'radi. Inson xulq-atvorini tartibga solish funktsiyasi tilga tegishli. V. fon Gumboldt izdoshlari (X. Steyntal, A. A. Potebnya, P. A. hayotiylik - narsalar), individual - odamlar (individual - jamoa), erkinlik - zarurat, nutq - tushunish, nutq - til, til - fikrlash, barqaror - harakatchan, tabiiy - spontan, impressionistik (vaqtinchalik, individual) - monumental, doimiy - diskret, ob'ektiv - sub'ektiv. X.Steyntal keyinchalik V.fon Gumboldtning mantiq va grammatika o‘rtasida yotadigan, kategoriyalari tilning o‘ziga tegishli bo‘lmagan, balki tilda to‘liqroq yoki to‘liq bo‘lmagan ifodasini topadigan “ideal grammatika” mavjudligi haqidagi tarqoq fikrlarini tizimlashtirdi. umumiy va xususiy bo'limlarga ega bo'lgan "haqiqiy grammatika" toifalari. V. von Gumboldt ichki shakl tushunchasi asosida tillarning mazmunli tipologiyasiga asos soladi (J. Xarrisdan olingan). U har bir tilning shakl va mazmun jihatdan o‘ziga xosligini tan oladi. Tilning o'z mazmuni jihatidan nafaqat idiomatik (idioetnik), balki universal komponent ham ajralib turadi. Umuman olganda, u J. Xarris g'oyalariga ergashadi, lekin idioetnik va universalni farqlashning boshqacha usulini taklif qiladi. “Umumiy qarindoshlik” (ya’ni tipologik yaqinlik) deganda “maqsad va vositalarning birligi” tushuniladi. Umumjahon ko'p tillilik qobiliyatining asosi, tildan tilga adekvat tarjima qilish imkoniyati sifatida talqin etiladi. Tilning barcha turlari o'z imkoniyatlariga ko'ra teng deb e'tirof etiladi, til turlarining hech birini asl deb hisoblash mumkin emas. Aka-uka Shlegellardan keyin izolyatsiya qiluvchi, agglyutinatsiya qiluvchi va flektiv tillar ajralib turadi. Agglyutinatsiya qiluvchi tillar sinfida jumlaning o'ziga xos sintaksisi bo'lgan tillarning kichik sinfi mavjud - inkorporatsiya. "Sof" til turlarining imkoniyati inkor etiladi. V. fon Gumboldt g‘oyalari 19—20-asrlarning ko‘pchiligini ozmi-ko‘pmi hayajonga soldi. Tillarni tavsiflashda V. fon Gumboldt g‘oyalarini tushunish va amalga oshirishga urinishlar dastlab Germaniyada (X. Shtayntal, qisman V. Vundt, E. Gusserl, L. Vaysgerber asarlarida), keyin Rossiyada bo‘lgan. (AA Potebnya, G.G.Shpet, P.A.Florenskiy, A.F.Losev asarlarida). Gumboldtchilik deb atalmish bir qancha navlarda rivojlangan boʻlib, u V. fon Gumboldtning falsafiy va lingvistik dasturiga muvofiq shakllangan til va uni oʻrganish usullari haqidagi qarashlar yigʻindisi sifatida tavsiflanadi. Gumboldtchilik tilga antropologik yondashuvni, uni inson ongi va tafakkuri, madaniyati va ma’naviy hayoti bilan chambarchas bog‘liq holda o‘rganishni nazarda tutadi. Ammo 19-asrning ikkinchi yarmida. birinchi navbatda, universal komponent kesiladi, uning mavjudligi mantiqiy grammatika tomonidan tan olingan va psixologik grammatika tomonidan rad etilgan. Bu davr ruhiga mos ravishda V.fon Gumboldtning tilga mantiqiy va psixologik yondashuvlarni sintez qilishga urinishlari o‘z davomini topa olmadi, Gumboldtchilar butunlay psixologizm pozitsiyasiga o‘tdilar. 20-asrda. V.fon Gumboldt g‘oyalari neogumboldtchilik deb atalmish oqimda rivojlangan.
XVIII asrgacha til o`zgarmas hodisa deb hisoblangan. Aynan mana shu asrdan boshlab, tilga bunday qarash o`zgardi. Ya`ni XVIII asrning diqqatga sazovor eng katta xizmati shundaki, u tilga o`zgaruvchan, rivojlanuvchan hodisa sifatida baho berdi. Aniqrog`i, ushbu davrda Sharl` de Bros, Jan-Jak Russo, Monboddo, Adam Smit, Pristli, Gerder va boshqalar tillarning tarixiy taraqqiyoti g`oyasini qo`llab, uni rivojlantirdilar.
XIX asrning boshlariga kelib, tilshunoslikka alohida fan sifatida qarash g`oyasi qat`iy tus oldi. Ya`ni XIX asrning birinchi choragida tilshunoslikda faktlarni yig`ish, ularga e`tibor berish g`oyasidan qiyosiy-tarixiy g`oyaga-nuqtai nazarga burilish, o`tish yuz berdi. Albatta, XIX asrning boshlariga kelib, nuqtai nazarlarning o`zgarishiga lisoniy kuzatishlar, bu kuzatishlardan kelib chiqqan muayyan jiddiy fikrlar sabab bo`ldi. Aniqrog`i, XIX asrdan ancha oldin ayrim tillar o`rtasida o`xshashlik borligi aniqlansada, ammo uzoq vaqtlar davomida ushbu o`xshashlikning sabablari ilmiy jihatdan yoritib berilmadi, olimlar o`xshashlik sabablarini tushuntirib bera olmadi. XIX asrning boshlariga kelib, turli mamlakatlardagi ayrim tilshunoslar deyarli bir vaqtda bir qancha tillar o`rtasidagi sistematik o`xshashlikni faqatgina ularning qarindoshligi bilan - bir umumiy qadimiy bobotildan kelib chiqqanligi bilan, keyinchalik esa har biri alohida, mustaqil rivojlanganligi bilangina tushuntirish mumkin, degan xulosaga kelishdi. Shuningdek, tillar o`rtasida o`xshashlik mavjudligi g`oyasining maydonga kelishida fanga tarixiy yondashish yuzaga kelganligi - til hodisalari tarixiylik nuqtai nazaridan izohlana boshlanganligi bilan, tilshunoslikka romantizm g`oyalarining ta`siri, ya`ni jonli tillarning o`tmishini o`rganishga undash g`oyasi bilan hamda sanskrit (qadimgi hind adabiy tili) bilan yaqindan tanishish kabilar tillar o`rtasidagi o`xshashlikni ularning qarindoshligiga ko`ra izohlash mumkinligiga olib keldi.
Masalan, Bengaliyada xizmat qilgan ingliz sharqshunosi va huquqshunosi Vil`yam Djons (1746-1794) sanskrit tilini yunon va lotin tillariga qiyoslab, ular o`rtasida yaqinlik, qarindoshlik borligi haqidagi fikrlarni, ma`lumotlarni qat`iy aytdi.
Nemis olimi Fridrix Shlegel` (1772-1829) esa o`zining mashhur «Hindlarning tili va donoligi» asarida sanskrit tilining na faqat lug`at tarkibida, balki grammatik munosabatida ham lotin, grek, german va fors tillariga qarindosh ekanligini, ularning kelib chiqishiga ko`ra umumiy asosga egaligini qayd etadi.
Demak, tillarni qiyosiy nuqtai nazardan tadqiq qilish, ularga tarixiylik nuqtai nazardan yondashish kabilar qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning maydonga kelishiga, tilshunoslikning alohida, mustaqil fan sifatida qat`iy tan olinishiga zamin yaratdi.
Ushbu jarayonda qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lib, qiyoslash tillarni o`rganishda usul, vosita sifatida, tillarga tarixiylik nuqtai nazaridan yondashish esa tadqiqotning principi (bosh g`oyasi, maqsadi) sifatida namoyon bo`ldi.
Ta`kidlash shart, qiyosiy-tarixiy metodning ochilishigina tilshunoslikning fan sifatida tan olinishiga, boshqa fanlar qatoridan mustahkam o`rin egallashiga olib keldi. Chunki mana shu metodgina til haqidagi fanga chinakam, haqiqiy ilmiylik g`oyasini berdi, ilmiylik ruhini kiritdi.
Qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishi bilan tilshunoslik ham tarixiy, ham ilmiy-nazariy jihatdan mustahkam asosga ega bo`ldi.
Еslatish joizki, Mahmud Koshg`ariy, Vil`yam Djons, Fridrix Shlegel` kabi olimlarning ham qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishidagi xizmatlarini inkor qilib bo`lmaydi. Ular qiyosiy-tarixiy metodning ochilishiga jiddiy, chinakam yaqinlashishdi. Ammo qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishida Frans Bopp, Rasmus Rask, Yakob Grimm, Aleksandr Vostokovlarning xizmatlari nihoyatda katta bo`lib, ular ijodkor (novator) tilshunoslar sifatida maydonga chiqdi.
Qiyosiy-tarixiy metod ilmiy-tekshirish usullarining muayyan sistemasi bo`lib, o`z oldiga qarindosh tillarni qiyoslash orqali o`rganib, u yoki bu tilning tarixini, undagi o`zgarishlarni, lisoniy hodisalarning mohiyatini, uning taraqqiyotidagi qonuniyatlarni ko`rsatib berish, tushuntirish vazifasini qo`yadi.
Hind-Evropa tillarini qiyosiy-tarixiy o`rganish tarixi to`rt davrni o`z ichiga oladi:
Qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishidan to yosh grammatikachilargacha bo`lgan davr (XIX asrning birinchi choragi-1870 y).
Yosh grammatikachilar davri (1870-1890 y).
Yosh grammatikachilar davridan to F de Sossyurning «Umumiy tilshunoslik kursi» asari va xet yozma yodgorliklarini o`qib, ma`nosini ochib berishgacha bo`lgan davr (XIX asrning oxiri va XX asrning ikki o`n yilligi).
F. de Sossyur g`oyalaridan bizning davrimizgacha bo`lgan davr.
Birinchi davr, aytilganidek, qiyosiy-tarixiy metodning ochilishidan boshlab, yosh grammatikachilargacha bo`lgan davrni, ya`ni taxminan 1816-1870 yillarni o`z ichiga oladi.
Ushbu davrning etakchi, bosh yo`nalishi qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishi va umumiy tilshunoslik fanining asoslanishi bo`ldi.
Birinchi davr ikkiga:
F. Bopp – V.Gumbol`dt
A.Shleyxer – G. Shteyntal bosqichlariga bo`linadi.
|
