|
Reja: Axborotni himoya qilish tizimini amalga oshirilishi usullari
|
| Sana | 24.01.2024 | | Hajmi | 30,24 Kb. | | #145092 |
Bog'liq AXBOROTNI RUXSATSIZ FOYDALANISHLARDAN HIMOYALASH22222
MAVZU: Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari xavfsizligiga bo‘ladigan tahdidlar..
Reja:
1.Axborotni himoya qilish tizimini amalga oshirilishi usullari
2. O’zbekistonda axborotni ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash bo’yicha qonunlar haqida
3.Viruslardan himoya qilish
4.Kompyuter axborotini himoya qilishning tashkiliy usullari.
Foydalanilgan adabiyotlar.
AHQKT ob’еktlarda axborot xavfsizligini ko’p sonli mumkin bo’lgan xavflardan himoya qilish uchun yaratiladi. U yoki bu xavfni blokirovkalash uchun himoya qilishning usullarini va vositalarini ma’lum bir to’plami ishlatiladi. Ularning ba’zi birlari axborotni bir vaqtning o’zida bir nеchta xavflardan himoya qiladi. Usullarning ichida univеrsal usullar ham mavjuddir, ular istalgan himoya qilish tizimi uchun asosiy hisoblanadi. Bu axborotni himoya qilishning huquqiy usullaridir, bu ixtiyoriy vazifali himoya qilish tizimini rasmiy ravishda kurishni va ishlatishni asosi bo’lib xizmat qiladi; bu tashkiliy usullardir, ular odatda bir nеchta xavflarni bartaraf (qaytarish) etish uchun ishlatiladi; bu tеxnik usullardir, ular tashkiliy va tеxnik tadbirlarga asoslangan holda ko’pchilik xavflardan axborotlarni himoya qiladi.
axborot xavfsizligi — axborot munosabatlarining subyektlariga nomaqbul ziyonlarni keltirishi mumkin bo‘lgan tabiiy yoki sun’iy xususiyatli tasodifiy yoki qasddan qilingan ta’sirlardan axborot va ta’minlab turadigan infratuzilmaning muhofaza qilinganligi
Axborot xavfsizligini ta’minlash – bu foydalanuvchining axborotlarini himoyalashga quyilgan me’yor va talablarni bajarishidir. Axborot xavfsizligi esa bu axborot foydalanuvchilariga va ko‘plab axborot tizimlariga zarar keltiruvchi tabiiy yoki sun’iy xarakterga ega tasodifiy va uyushtirilgan ta’sirlardan axborotlarni va axborot kommunikatsiya tizim ob’ektlarining himoyalanganligidir.
Login tushunchasi. Login – shaxsning, o‘zini axborot kommunikatsiya tizimiga tanishtirish jarayonida qo‘llaniladigan belgilar ketma-ketligi bo‘lib, axborot kommunikatsiya tizimidan foydalanish huquqiga ega bo‘lish uchun foydalaniluvchining maxfiy bo‘lmagan qayd yozuvi hisoblanadi.
Parol tushunchasi.Parol – uning egasi haqiqiyligini aniqlash jarayonida tekshiruv axboroti sifatida ishlatiladigan belgilar ketma-ketligi. U kompyuter bilan muloqot boshlashdan oldin, unga klaviatura yoki identifikatsiya kartasi yordamida kiritiladigan harfli, raqamli yoki harfli-raqamli kod shaklidagi mahfiy so‘zdan iborat.
Avtorizatsiya tushunchasi.Avtorizatsiya – foydalanuvchining resursdan foydalanish huquqlari va ruxsatlarini tekshirish jarayoni. Bunda foydalanuvchiga hisoblash tizimida ba’zi ishlarni bajarish uchun muayyan huquqlar beriladi. Avtorizatsiya shaxs harakati doirasini va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi.
Ro‘yxatdan o‘tish tartibi. Ro‘yxatdan o‘tish– foydalanuvchilarni ro‘yxatga olish va ularga dasturlar va ma’lumotlarni ishlatishga huquq berish jarayoni. Ayrim veb-saytlar foydalanuvchilarga qo‘shimcha xizmatlarni olish va pullik xizmatlarga obuna bo‘lish uchun ro‘yxatdan o‘tishni, ya’ni o‘zi haqida ayrim ma’lumotlarni kiritishni (anketa to‘ldirishni) hamda login va parol olishni taklif qiladilar. Foydalanuvchi ro‘yxatdan o‘tgandan so‘ng tizimda unga qayd yozuvi (account) yaratiladi va unda foydalanuvchiga tegishli axborotlar saqlanadi.
Login va parolga ega bo‘lish shartlari. Biror shaxs o‘zining login va paroliga ega bo‘lishi uchun u birinchidan axborot kommunikatsiya tizimida ruyxatdan o‘tgan bo‘lishi kerak va shundan so‘ng u o‘z logini va parolini o‘zi hosil qilishi yoki tizim tomonidan berilgan login parolga ega bo‘lishi mumkin. Login va parollar ma’lum uzunlikdagi belgilar ketma-ketligidan tashkil topadi. Login va parollarning uzunligi va qiyinligi uning qanchalik xavfsizligini ya’ni buzib bo‘lmasligini ta’minlaydi. Login va parolni buzish.Login va parolni buzish – bu buzg‘unchining biror bir maqsad yo‘lida axborot kommunikatsiya tizimi ob’ektlaridan foydalanish uchun qonuniy tarzda foydalanuvchilarga tegishli login va parollarini buzishdir. Bunda maxsus dastur yordamida login va parollar generatsiya qilib topiladi. Login va parollarning uzunligi bu jarayonning uzoq vaqt davom etishiga yoki generatsiya qilaolmasiligiga ishora bo‘ladi.
Login va parolni o‘g‘irlash. Login va parolni o‘g‘irlash – bu foydalanuvchilarning mahfiy ma’lumotlari bo‘lgan login va parollarga ega bo‘lish maqsadida amalga oshiriladigan internet firibgarligining bir turidir. Bu mashhur brendlar, masalan, ijtimoiy tarmoqlar, banklar va boshqa servislar nomidan elektron xatlarni ommaviy jo‘natish yo‘li orqali amalga oshiriladi. Xatda odatda tashqi ko‘rinishi asl saytdan farq qilmaydigan saytga to‘g‘ri ishorat mavjud bo‘ladi. Bunday saytga tashrif buyurgan foydalanuvchi firibgarga akkauntlar va bank hisob raqamlariga kira olishga ega bo‘lishga imkon beruvchi muhim ma’lumotlarni bildirishi mumkin. Fishing – ijtimoiy injeneriyaning bir turi bo‘lib, foydalanuvchilarning tarmoq xavfsizligi asoslarini bilmasligiga asoslangan. Jumladan, ko‘pchilik oddiy faktni bilishmaydi: servislar qayd yozuvingiz ma’lumotlari, parolь va shu kabi ma’lumotlarni yuborishni so‘rab hech qachon xat yubormaydi.
Resurslardan ruxsatsiz foydalanish va uning oqibatlari. Axborot-kommunikatsiya tizimining ixtiyoriy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan hamda axborot tizimi taqdim etadigan imkoniyat mavjud bo‘lgan resurslardan belgilangan qoidalarga muvofiq bo‘lmagan holda foydalanishni cheklash qoidalariga rioya qilmasdan foydalanish – bu resurslardan ruxsatsiz foydalanish toifasiga kiradi.
Axborotni himoya qilishni huquqiy usullarida huquqiy xaraktеrli masalalar ko’rib chiqiladi:
- kompyuter jinoyatchiligi uchun jazolash mе’yorlarini ishlab chiqish;
- dasturlovchilarni mualliflik huquqlarini himoya qilish;
- jinoiy va fuqarolik qonunchiligini, hamda kompyuter jinoyatchiligi sohasida sud ishini mukammallashtirish;
- kompyuter tizimlari ishlab chiquvchilar ustidan jamoat nazorati masalalari;
- bu masalalar bo’yicha mos xalqaro shartnomalarni qabul qilish va h.k.
Axborotni himoya qilishni tashkiliy choralari ko’rib chiqadi:
- kompyuter tizimlarini qo’riqlashni;
- xodimlarni tanlab olish;
- o’ta muhim ishlarni faqat bir kishi tomonidan olib borilishi holatlarini inkor qilish;
- tizimni, u ishdan chiqqanidan kеyin, ishlash qobiliyatini tiklash rеjasini borligi;
- axborot xavfsizligi tizimini ta’minlaydigan shaxslarga javobgarlikni bеrish;
- kompyuter markazini joylashgan joyini tanlash va h.k.
Himoya qilishni tеxnik usullari apparatli, dasturli va apparat-dasturliga bo’linadilar. Elеktron hisoblash tеxnikasiga mo’ljallangan xavfsizliklarni ta’minlashni asosiy yo’nalishlari quyidagilardir:
- KT va T larida taqiqlangan axborotga murojaat qilishdan himoya qilish;
- virusga qarshi himoya qilish;
- istalmagan elеktromagnit va akustik maydon va nurlanishlar orqali ushlab olishni bartaraf etish;
- kriptografik usullar asosida xabarlarni yuqori tuzilishli bеrkligini ta’minlash. Tеxnik usullar (dasturli, apparatli va dastur-apparatli) kеlgusida yanada batafsil ko’rib chiqilishi uchun axborotni huquqiy va tashkiliy himoya qilishni ta’minlash masalalariga to’xtalib utamiz.
Axborot – huquq ob’еktidir. Kompyuter jinoyatchiligi uchun asboblar sifatida tеlеkommunikasiya va hisoblash tеxnikasi vositalari, dastur ta’minoti va intеllеktual bilimlar, ularni mukammallashgan sohalari nafaqatgina kompyuterlar, korporativ va global tarmoqlargina bo’lib kolmasdan, balki zamonaviy yuqori axborot tеxnologiyalari vositalari ishlatiladigan, katta xajmdagi axborotlar qayta ishlanadigan, masalan, statistika va moliya institutlari, faoliyatni istalgan sohasi bo’lishlari mumkin.
Istalgan muassasaning faoliyati aloqa kanallari bo’yicha axborotlarni olish, qayta ishlash, qarorlar qabul qilish, uzatish jarayonlarisiz mumkin emasdir. Bu jarayonlarni ta’minlaydigan barcha vositalar kompyuter jinoyatchiligi uchun asboblar hisoblanadi yoki asboblar sifatida ishlatilishi mumkin. Kompyuter axborotini himoya qilishning tashkiliy usullarini, himoya qilish darajasini tanlash uchun, mavjud bo’lgan axborotni oldindan tahlil qilishni o’tkazishdan boshlash kеrak. Faqat hujjatlashtirilgan axborotgina himoya qilinganligi uchun, hujjatlashtirishni qat’iyan standart bo’yicha o’tkazish kеrak. Oddiy axborot uchun ham, hisoblash tеxnikasi vositalari bilan yaratiladigan mashinogrammaga va mashina tashuvchilaridagi hujjatlarga huquqiy kuchni bеrish uchun ham standartlar mavjuddir.
Davlat standarti hujjatning 31 ta rеkvizitlarini ko’zda tutsa ham, ularning hammasini bo’lishi shart emas. Asosiy rеkvizit –matndir, unga ma’lum bir huquqiy kuchni bеrish uchun muhim rеkvizitlar – sana va imzo kеrakdir. Avtomatlashtirilgan axborotlashgan tizimning hujjatlari uchun elеktron imzo kеrakdir. Axborotni himoya qilish qimmatga tushadi, shuning uchun uning muhimligi va qimmatbaholigi bo’yicha axborotni himoya qilish prinsiplaridan kеlib chiqish kеrak. Taqiqlangan murojaat qilishni aniqlash uchun kеrakdir:
- fayllarning bayonnomalari, ayniqsa, tizimga kirish bayonnomalarini muntazam tеkshirish;
- odatdan tashqari vaqtlarda noma’lum foydalanuvchilarni ulanishini kuzatish; - foydalanuvchilarning biror-bir vaqt oralig’ida ishlatilmagan va yanada harakatga kеlib qolgan idеntifikatorlariga e’tiborni qaratish.
Tarmoqda bеgonalarni paydo bo’lishini aniqlashni usullaridan bittasi, alohida faylda tarmoq bo’yicha barcha jarayonlarni va ulanishlarni qayd etuvchi odatdagi jarayonni (Shell tilini) har 10 minutda ishga tushirish hisoblanadi. Bu dastur foydalanuvchilar ro’yxatlarini, barcha joriy jarayonlarni va tarmoqdagi ulanishlarni shakllantiradi. Korxonalar, tashkilotlar va h.k. tarmoqlarda samarali himoya qilish bilan axborot xavfsizligi ma’muriyati xizmati shug’ullanishi kеrak, uning vazifasiga foydalanuvchilarni kompyuter tarmog’i rеsurslariga nazorat qilinadigan murojaat etishni, uning hayot siklini barcha bosqichlarida tashkil etish va qo’llab-quvvatlash, tarmoq xavfsizligi holatini kuzatish va undagi bo’lib o’tayotgan foydalanuvchilarning taqiqlangan harakatlariga tеzkor ravishda munosabat bildirish kеrak bo’ladi.
Himoya qilish vositalari bozorida himoya qilish tizimining ko’pgina xilma-xili mavjuddir. Tarmoq ma’muriyati ularni qo’llashni zarurligini va tartibini aniqlashi kеrak. Barcha kompyuterlar ham qo’shimcha himoya qilish vositalariga muxtoj bo’lmaydi. quyidagi holatlarda himoya qilish vositalarini qo’llash maqsadga muvofiqdir:
ma’lumotlarni kriptografik himoya qilishni kompyuter vositalariga joylashtirishda;
foydalanuvchilar tomonidan tеxnologiyada ko’zda tutilmagan harakatlarga yo’l qo’ymaslik uchun tarmoqda foydalanuvchilarning harakatlarini rеglamеntlash va bayonnomalashtirish kеrak bo’lganda;
kompyuterning lokal rеsurslariga (disklar, kataloglar, fayllar, tashqi qurilmalar) foydalanuvchilarning murojaat qilishini chеklash, hamda kompyuterning dastur vositalarini tarkibini va konfigurasiyasini mustaqil ravishda o’zgartirish imkoniyatini inkor qilish kеrak bo’lganda. Bu masalalarni xal qilish uchun ma’muriyat yo’riqnomalarida ko’zda tutilgan harakatlarni bajarish kеrak.
Foydalanuvchilarning vakolatlarini va tarmoqda axborotni himoya tizimini sozlashni boshqarish bo’yicha muammolari tarmoqqa murojaat qilishni boshqarishni markazlashgan tizimini ishlatish asosida еchilishi mumkin. Murojaat qilishni boshqarishni maxsus sеrvеri himoya qilishning markaziy ma’lumotlar bazasini himoya qilishning lokal ma’lumotlar bazasi bilan (ma’lumotlarni himoya qilishning taqsimlangan bazasi) avtomatik sinxronizasiyasini amalga oshiradi. Bu, bundan tashqari, tarmoqni yoki markaziy sеrvеrni ishdan chiqishi ishchi stansiyalarda himoya qilish vositalarini ishlashiga to’sqinlik qilmasligini kafolatlaydi.
Xavfsizlik ma’muriyati tarmoq holatini ham tеzkor ( kompyuter tarmog’ini himoya qilinganlik holatini kuzatish yo’li bilan), ham tеzkor emas (axborotni himoya qilish tizimini hodisalarni qayd qilish jurnalini mazmunini tahlil qilish yo’li bilan) nazorat qilishi kеrak.
O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining qarorivazirlar mahkamasining “butunjahon internet tarmog‘ida axborot xavfsizligini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 5-sentabrdagi 707-son qaroriga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida
“Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga muvofiq, shuningdek, Internet jahon axborot tarmog‘idagi ommaviy axborot monitoringi chora-tadbirlarini yanada takomillashtirish, axborot sohasida shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Vazirlar Mahkamasining “Butunjahon Internet tarmog‘ida axborot xavfsizligini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 5-sentabrdagi 707-son qaroriga (O‘zbekiston Respublikasi QT, 2018-yil, 9-son, 223-modda) ilovaga muvofiq qo‘shimchalar kiritilsin.
2. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi boshqa manfaatdor vazirliklar hamda idoralar bilan birgalikda o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsin.
3. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining maslahatchisi — IT-texnologiyalar, telekommunikatsiyalar va innovatsion faoliyatni rivojlantirish masalalari departamenti boshlig‘i O.M. Umarov zimmasiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. ARIPOV Toshkent sh., 2020-yil 23-dekabr, 807-son
Viruslardan himoya qilishni tashkiliy usullariga kеlganda, kompyuterni yoki kompyuter tarmog’ini zararlanish xavfini tashkiliy va profilaktik tadbirlar to’plamini – «kompyuter gigiеnasini» qo’llash bilan kamaytirish mumkin, bu «gigiеna» tavsiya etadi:
- faqatgina lisеnziyaga ega bo’lgan dastur ta’minotini (DT) ishlatish;
- «kompyuter gigiеnasi» talablariga rioya qilinmagan kompyuterlardan fayllarni nusxalashni bajarmaslik kеrak;
- tushunib bo’lmaydigan yoki tushunarsiz xatarli parollarni ishlatish;
- harid qilinayotgan dasturlar tizimi dasturchilar tomonidan o’rganib chiqilishi kеrak;
- yangi dasturlar «karantin» muddatini o’tishi kеrak;
- tеkshirilgan yangi DT « top-toza» kompyuterda dubllanishi kеrak, asl nusxa yozishdan himoya qilinadi;
- kompyuterlarga bеgona shaxslarni murojaat qilishini chеklash;
- viruslar simptomini aniqlanganda barcha foydalanuvchilarni va tizimli dasturchilarni (viruslar bo’yicha mutaxassislarni) ogohlantirish.
Umuman, viruslardan himoya qilish asoslanadi:
1) kompyuterlarning tеzkor imkoniyatlariga;
2) dastur vositalariga;
3) tizimli dastur ta’minotiga;
4) himoya qilishning tizimli dasturli vositalariga.
Tashkiliy vositalar kompyuterlarni viruslar bilan zararlanish xavfini minimallashtirish, zararlanganda esa – tеzda foydalanuvchiga axborot bеrish va virusni va uning oqibatlarini oldini olishni еngillashtirish imkonini bеradi.
Tashkiliy vositalar quyidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi:
1) Zaxiralash:
- OT va DT ning barcha asosiy tashkil etuvchilarini arxivlarda mavjudligi;
- o’zgaradigan fayllarni arxivlarini har kuni olib borish;
2) Profilaktika:
- vinchеstеrning faol qismidagi ma’lumotlarni diskеtalarga doimiy ravishda ko’chirish;
- DT tashkil etuvchilarini va foydalanuvchilarning dasturlarini alohida saqlash;
3) Taftish:
- diskеtalarda yangi olinadigan dasturlarni viruslar borligiga tadqiqot qilish;
- vinchеstеrning fayllarini uzunliklarini doimiy ravishda tеkshirish;
- DT ni saqlash va uzatishda nazorat yig’indilarini doimiy ravishda tеkshirish;
- vinchеstеrning va ishlatiladigan diskеtalarning tizimli fayllarini yuklanadigan sеktorlarini mazmunini tеkshirish;
4) Filtrlash:
- vinchеstеrning mantiqiy disklarga, ularga murojaat qilishni turli xil imkoniyatlari bilan, bo’lib chiqish;
- faylli tizim ustidan kuzatishni rеzidеntli dastur vositalarini ishlatish;
5) Maxsus dastur vositalari bilan himoya qilish.
Bu barcha tadbirlar himoya qilishning turlicha dastur vositalarini ishlatishni o’z ichiga oladi: dastur-arxivlovchilarini; faylli tizimning muhim tashkil etuvchilarini zaxiralash dasturlari fayllarni va yuklanadigan sеktorlarning mazmunini ko’rib chiqadigan dasturlar; nazorat yig’indilarini va himoya qilish dasturining o’zini hisobga olish dasturlari.
Axborotning muximlik darajasi qadim zamonlardan ma’lum. SHuning uchun xam qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo’llanilgan. Ulardan biri – sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o’qiy olmagan. Asrlar davomida bu san’at – sirli yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona rezidentsiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o’n yil oldin hamma narsa tubdan o’zgardi, ya’ni axborot o’z qiymatiga ega bo’ldi va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni o’g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. SHunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Axborotni qayta ishlash sanoatining paydo bo’lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo bo’lishiga olib keladi.
Xavfsizlikning asosiy yo’nalishlari
Axborot xavfsizligi. Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning turli jabhalarida keng qo’llanilmoqda (iqtisod, fan, ta’lim, xarbiy ish, turli texnologiyalarni boshqarish va x.k.)
Iqtisodiy xavfsizlik. Milliy iqtisodda axborotlarni yaratish, tarqatish, qayta ishlash va foydalanish jarayoni hamda vositalarini qamrab olgan Yangi tarmoq vujudga keldi. «Milliy axborot resursi» tushunchasi Yangi iqtisodiy kategoriya bo’lib xizmat qilmoqda. Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar axborot xavfsizligiga xam ta’sir ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda axborotlashgan jamiyatni shakllantirish va uning asosida jahon yagona axborot maydoniga kirib borish natijasida milliy iqtisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi paydo bo’lmoqda.
Mudofaa xavfsizligi. Mudofaa sohasida xavfsizlikning asosiy ob’ektlaridan bo’lib, mamlakatning mudofaa potentsialining axborot tarkibi va axborot resurslari hisoblanmoqda. Xozirgi kunda barcha zamonaviy qurollar va harbiy texnikalar juda ham kompyuterlashtirilib yuborildi. SHuning uchun xam ularga axborot qurollarini qo’llash ehtimoli katta.
Ijtimoiy xavfsizlik. Zamonaviy axborot – kommunikatsiyalar texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida keng qo’llanishi inson psixologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta’sir ko’rsatish vositalarining samaradorligini yuksaltirib yubordi.
Ekologik xavfsizlik. Ekologik xavfsizlik – global masshtabdagi muammodir. «Ekologik toza», energiya va resurs tejaydigan, chiqindisiz texnologiyalarga o’tish faqat milliy iqtisodni axborotlashtirish hisobiga qayta qurish asosidagina yo’lga qo’yish mumkin.
Avtomatlashtiriltan axborot tizimlarida axborotlar o’zining hayotiy davriga ega bo’ladi. Bu davr uni yaratish, undan foydalanish va kerak bo’lmaganda yo’qotishdan iboratdir (2-rasm ).
Axborotlar xayotiy davrining xar bir bosqichida ularning himoyalanganlik darajasi turlicha baholanadi.
Maxfiy va qimmatbaho axborotlarga ruxsatsiz kirishdan himoyalash eng muxim vazifalardan biri sanaladi. Kompyuter egalari va foydalanuvchilarning mulki huquqlarini himoyalash - bu ishlab chiqarilayotgan axborotlarni jiddiy iqtisodiy va boshha moddiy hamda nomoddiy zararlar keltirishi mumkin bo’lgan turli kirishlar va o’g’irlashlardan himoyalashdir.
Axborot xavfsizligi deb, ma’lumotlarni yo’qotish va o’zgartirishga yo’naltirilgan tabiiy yoki sun’iy xossali tasodifiy va qasddan ta’sirlardan xar qanday tashuvchilarda axborotning himoyalanganligiga aytiladi.
Ilgarigi xavf faqatgina konfidentsial (maxfiy) xabarlar va xujjatlarni o’g’irlash yoki nusxa olishdan iborat bo’lsa, hozirgi paytdagi xavf esa kompyuter ma’lumotlari to’plami, elektron ma’lumotlar, elektron massivlardan ularning egasidan ruxsat so’ramasdan foydalanishdir. Bulardan tashqari, bu xarakatlardan moddiy foyda olishga intilish ham rivojlandi.
Axborotning himoyasi deb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qatiy reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi.
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshka shaxsga zarar yetkazmokchi bo’lgan nohuquqiy muomaladan xar qanday xujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo’yilgan xolda moddiy jismda qayd etilgan axborot ximoyalanishi kerak.
Axborot xavfsizligi nuktai nazaridan axborotni quyidagicha turkumlash mumkin:
• maxfiylik — aniq bir axborotga fakat tegishli shaxslar doirasigina kirishi mumkinligi, ya’ni foydalanilishi qonuniy xujjatlarga muvofik cheklab qo’yilib, xujjatlashtirilganligi kafolati. Bu bandning buzilishi o’g’irlik yoki axborotni oshkor qilish, deyiladi;
• konfidentsiallik — inshonchliligi, tarqatilishi mumkin emasligi, maxfiyligi kafolati;
• yaxlitlik — axborot boshlang’ich ko’rinishda ekanligi, ya’ni uni saqlash va uzatishda ruxsat etilmagan o’zgarishlar qilinmaganligi kafolati; bu bandning buzilishi axborotni soxtalashtirish deyiladi;
• autentifikatsiya — axborot zaxirasi egasi deb e’lon qilingan shaxs xaqiqatan xam axborotning egasi ekanligiga beriladigan kafolat; bu bandning buzilishi xabar muallifini soxtalashtirish deyiladi;
• apellyatsiya qilishlik — yetarlicha murakkab kategoriya, lekin elektron biznesda keng qo’llaniladi. Kerak bo’lganda xabarning muallifi kimligini isbotlash mumkinligi kafolati.
Yukoridagidek, axborot tizimiga nisbatan quyidagicha tasnifni keltirish mumkin:
• ishonchlilik — tizim meyoriy va g’ayri tabiiy xollarda rejalashtirilganidek o’zini tutishlik kafolati;
• aniqlilik — xamma buyruqlarni aniq va to’liq bajarish kafolati;
• tizimga kirishni nazorat qilish — turli shaxs guruxlari axborot manbalariga xar xil kirishga egaligi va bunday kirishga cheklashlar doim bajarilishlik kafolati;
• nazorat qilinishi — istalgan paytda dastur majmuasining xoxlagan kismini tulik tekshirish mumkinligi kafolati;
• identifikatsiyalashni nazorat qilish — xozir tizimga ulangan mijoz aniq o’zini kim deb atagan bulsa, aniq o’sha ekanligining kafolati;
• qasddan buzilishlarga to’sqinlik — oldindan kelishilgan me’yorlar chegarasida qasddan xato kiritilgan ma’lumotlarga nisbatan tizimning oldindan kelishilgan xolda o’zini tutishi.
Axborotni ximoyalashning maqsadlari kuyidagilardan iborat:
- axborotning kelishuvsiz chikib ketishi, ugirlanishi, yo’qotilishi, o’zgartirilishi, soxtalashtirilishlarning oldini olish;
- shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bulgan xavf – xatarning oldini olish;
- axborotni yo’q qilish, o’zgartirish, soxtalashtirish, nusxa kuchirish, tusiklash buyicha ruxsat etilmagan xarakatlarning oldini olish;
- xujjatlashtirilgan axborotning mikdori sifatida xukukiy tartibini ta’minlovchi, axborot zaxirasi va axborot tizimiga xar kanday nokonuniy aralashuvlarning kurinishlarining oldini olish;
- axborot tizimida mavjud bulgan shaxsiy ma’lumotlarning shaxsiy maxfiyligini va konfidentsialligini saklovchi fukarolarning konstitutsion xukuklarini ximoyalash;
- davlat sirini, konunchilikka mos xujjatlashtirilgan axborotning konfidentsialligini saklash;
- axborot tizimlari, texnologiyalari va ularni ta’minlovchi vositalarni yaratish, ishlab chikish va kullashda sub’ektlarning xukuklarini ta’minlash.
Axborot-kommunikatsion tizimlar va tarmoqlarda taxdidlar va zaifliklar
Tarmoq texnologiyalari rivojining boshlang’ich bosqichida viruslar va kompyuter xujumlarining boshqa turlari ta’siridagi zarar kam edi, chunki u davrda dunyo iqtisodining axborot texnologiyalariga bog’liqligi katta emas edi. Hozirda, xujumlar sonining doimo o’sishi hamda biznesning axborotdan foydalanish va almashishning elektron vositalariga bog’liqligi sharoitida mashina vaqtining yo’qolishiga olib keluvchi hatto ozgina xujumdan kelgan zarar juda katta raqamlar orqali hisoblanadi.
Misol tariqasida keltirish mumkinki, faqat 2003 yilning birinchi choragida dunyo miqyosidagi yo’qotishlar 2002 yildagi barcha yo’qotishlar yig’indisining 50%ini tashkil etgan, yoki bo’lmasa 2006 yilning o’zida Rossiya Federeatsiyasida 14 mingdan ortiq kompyuter jinoyatchiligi holatlari qayd etilgan.
Korporativ tarmoqlarda ishlanadigan axborot, ayniqsa, zaif bo’ladi. Hozirda ruxsatsiz foydalanishga yoki axborotni modifikatsiyalashga, yolg’on axborotning muomalaga kirishi imkonining jiddiy oshishiga quyidagilar sabab bo’ladi:
- kompyuterda ishlanadigan, uzatiladigan va saqlanadigan axborot hajmining oshishi;
- ma’lumotlar bazasida muhimlik va mahfiylik darajasi turli bo’lgan axborotlarning to’planishi;
- ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan axborotdan va hisoblash tarmoq resurlaridan foydalanuvchilar doirasining kengayishi;
- masofadagi ishchi joylar soninig oshishi;
- foydalanuvchilarni bog’lash uchun Internet global tarmog’ini va aloqaning turli kanallarini keng ishlatish;
- foydaluvchilar kompyuterlari o’rtasida axborot almashinuvining avtomatlashtirilishi.
Axborot xavfsizligiga tahdid deganda axborotning buzilishi yoki yo’qotilishi xavfiga olib keluvchi himoyalanuvchi ob’ektga qarshi qilingan harakatlar tushuniladi. Oldindan shuni aytish mumkinki, so’z barcha axborot xususida emas, balki uning faqat, mulk egasi fikricha, kommertsiya qiymatiga ega bo’lgan qismi xususida ketyapti.
Zamonaviy korporativ tarmoqlar va tizimlar duchor bo’ladigan keng tarqalgan tahdidlarni tahlillaymiz. Hisobga olish lozimki, xavfsizlikka tahdid manbalari korporativ axborot tizimining ichida (ichki manba) va uning tashqarisida (tashqi manba) bo’lishi mumkin. Bunday ajratish to’g’ri, chunki bitta tahdid uchun (masalan, o’g’irlash) tashqi va ichki manbalarga qarshi harakat usullari turlicha bo’ladi. Bo’lishi mumkin bo’lgan tahdidlarni hamda korporativ axborot tizimining zaif joylarini bilish xavfsizlikni ta’minlovchi eng samarali vositalarni tanlash uchun zarur hisoblanadi.
Tez-tez bo’ladigan va xavfli (zarar o’lchami nuqtai nazaridan) tahdidlarga foydalanuvchilarning, operatorlarning, ma’murlarning va korporativ axborot tizimlariga xizmat ko’rsatuvchi boshqa shaxslarning atayin qilmagan xatoliklari kiradi. Ba’zida bunday xatoliklar (noto’g’ri kiritilgan ma’lumotlar, dasturdagi xatoliklar sabab bo’lgan tizimning to’xtashi yoki bo’zilishi) to’g’ridan to’g’ri zararga olib keladi. Ba’zida ular niyati buzuq odamlar foydalanishi mumkin bo’lgan nozik joylarni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Global axborot tarmog’ida ishlash ushbu omilning yetarlicha dolzarb qiladi. Bunda zarar manbai tashkilotning foydalanuvchisi ham, tarmoq foydalanuvchisi ham bo’lishi mumkin, oxirgisi ayniqsa xavfli.
Zarar o’lchami bo’yicha ikkinchi o’rinni o’g’irlashlar va soxtalashtirishlar egallaydi. Tekshirilgan holatlarning aksariyatida ishlash rejimlari va himoyalash choralari bilan a’lo darajada tanish bo’lgan tashkilot shtatidagi xodimlar aybdor bo’lib chiqdilar. Global tarmoqlar bilan bog’langan quvvatli axborot kanalining mavjudligida, uning ishlashi ustidan yetarlicha nazorat yo’qligi bunday faoliyatga qo’shimcha imkon yaratadi.
Xafa bo’lgan xodimlar (hatto sobiqlari) tashkilotdagi tartib bilan tanish va juda samara bilan ziyon yetkazishlari mumkin. Xodim ishdan bo’shaganida uning axborot resurslaridan foydalanish xuquqi bekor qilinishi nazoratga olinishi shart.
Hozirda tashqi kommunikatsiya orqali ruxsatsiz foydalanishga atayin qilingan urinishlar bo’lishi mumkin bo’lgan barcha buzilishlarning 10%ini tashkil etadi. Bu kattalik anchagina bo’lib tuyulmasa ham, Internetda ishlash tajribasi ko’rsatadiki, qariyb har bir Internet-server kuniga bir necha marta suqilib kirish urinishlariga duchor bo’lar ekan. Xavf-xatarlar taxlil qilinganida tashkilot korporativ yoki lokal tarmog’i kompyuterlarining xujumlarga qarshi turishi yoki bo’lmaganida axborot xavfsizligi buzilishi faktlarini qayd etish uchun yetarlicha himoyalanmaganligini hisobga olish zarur. Masalan, axborot tizimlarini himoyalash Agentligining (AQSH) testlari ko’rsatadiki, 88% kompyuterlar axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan nozik joylarga egaki, ular ruxsatsiz foydalanish uchun faol ishlatishlari mumkin. Tashkilot axborot tuzilmasidan sasofadan foydalanish xollari alohida ko’rilishi lozim.
Himoya siyosatini tuzishdan avval tashkilotda kompyuter muhiti duchor bo’ladigan xavf-xatar baholanishi va zarur choralar ko’rilishi zarur. Ravshanki, himoyaga tahdidni nazoratlash va zarur choralarni ko’rish uchun tashkilotning sarf-harajati tashkilotda aktivlar va resurslarni himoyalash bo’yicha hech qanday choralar ko’rilmaganida kutiladigan yo’qotishlardan oshib ketmasligi shart.
Umuman olganda, tashkilotning kompyuter muhiti ikki xil xavf-xatarga duchor bo’ladi:
1. Ma’lumotlarni yo’qotilishi yoki o’zgartirilishi.
2. Servisning to’xtatilishi.
Tahdidlarning manbalarini aniqlash oson emas. Ular niyati buzuq odamlarning bostirib kirishidan to kompyuter viruslarigacha turlanishi mumkin.
XULOSA.
Hozirgi kunda hayotimizning har jabhasi internet sotsial platformalarida o’tmoqda. Men ishlagan mustaqil ishimning mazmuni bir qarashdan muhim emasdek ko’z yumib ketadigan holat, lekin bu mavzuga chuqur qarasak bizda ehtiyotkorlik oshadi. Biz yuborayotgan yoki qabul qilayotgan xabarlarimizning xavfsizligiga ishonch hosil qilishni o’rgatadi.
ADABIYOTLAR
"Axborot Etikasi" - F. Abduhakimov
"Axborot va Kommunikatsiya Huquqi" - A. Ochilov
"Milliy Huquq asoslari" - T. Safarov (bu kitob milliy huquq va huquqiy axborotni muvofiqlash mavzularini ham o'z ichiga oladi)
"O'zbekiston Respublikasi Huquqi Tizimi" - Z. Xalilov
"Moliya Huquqi" - M. Mardonov (bu kitobda axborotni ruxsatsiz foydalanish va uning huquqiy asoslari ham tahlil qilingan)
|
| |
