|
Reja: Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari
|
| Sana | 30.11.2023 | | Hajmi | 25,24 Kb. | | #108628 |
Bog'liq Reja Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan
MAVZU. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari
REJA:
1. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari
2. Zaif eshituvchi bolalarda lug’at va grammatikaning buzilishi
3. Zaif eshituvchi bolalardayozma nutqning buzilishi
Tayanch iboralar: Fonetik-fonematik buzilishlar, zaif eshituvchi bola, karlik, endogen, ekzogen, fonema.
Eshitishi qismani pasaygan zaif eshituvchi bolalar bilan olib boriladigan ish logopedik ta’sir samarali qо‘llanishi mumkin.
F.F. Rau, L.V. Neyman va V.I. Beltyukovlarning ta’riflashicha, "zaif eshitish deb eshitishning shunday pasayishiga aytiladiki, bunda nutqni idrok qilishda qiyinchiliklar tug‘iladiki, biroq maxsus yaratilgan shart sharoitlarda (ovozni kuchaytirish, gapiruvchining bevo-sita quloqqa yaqin kelishi, tovush kuchaytiruvchi asboblarni qо‘llash, va hakozo) eshitishi yordamida nutqiy muloqotga kirishish har holda mumkin bо‘ladi ."
Zaif eshituvchi bolalarni karlardan farqli ravishda zaif eshituv-chilar deb nomlash qabо‘l qilingan (karlar uchun tovush kuchaytirgich asboblar qо‘llanilsa ham nutqni idrok qilish imkoniyati bо‘lmaydi).
Eshituvchining yaqqol va turg‘un pasayishi nafaqat nutqni idrok qilish, balki ekspressiv nutqning buzilishiga (yoki rivojlan-masligiga) ham olib keladi. Bu holda, har bir aniq holatda ekspressiv nutqning buzilishi (rivojlanmaganligi) darajasi eshitishning pasayishi darajasiga (daraja qanchalik og‘ir bо‘lsa shunchalik yomonlashadi), zaif eshitishning boshlanish vaqtiga, bola rivojla-nishining shart-sharoitiga (nutqning rivojlanishi va saqlanishi bо‘yicha maxsus choralarni qо‘llash uning birmuncha yaxshi holatini ta’minlaydi) bog‘liq bо‘ladi.
Eshituvi pasaygan bolalar uchun bevosita eshitish kamchiligi bilan bog‘liq nutq komponentlarining (tarkibiy qismlar) shakllanma-ganligi xosdir. U nutqning barcha tomonlarini qamrab oladi. Biroq, zaif eshituvchilarda eshituv funksiyasi holati bilan bog‘liq bо‘lmagan nutqiy kamchiliklarning shakli ham kuzatiladi. Bо‘lar duduq-lanish; nutq tempining buzilishi, rinolaliya, optik disgrafiya va disleksiya, dizartriya, mexanik dislaliya, ovoz buzilishi, alaliya, erta bolalar afaziyasi.
Fonetik-fonematik buzilishlar
Fonematik tizimning normal faoliyat kо‘rsatishi barcha nutq tovushlarining bexato eshituv differensatsiyasi imkoniyatini (akustik jihatdan yaqin tovushlarni qо‘shganda ham) va ularning tо‘g‘ri talaffuzini kо‘zda tutadi. Fonetik tizim holatini harakterlovchi bu ikki tomon, erta paydo bо‘lgan zaif eshitishda normal shakllana olmaydi.
Zaif eshituvchilarda nutq tovushlarini eshitish differensatsiyasi, eng avvalo, ular tomonidan idrok qilinuvchi tovushlar chastotasi diapazonining chegaralanganligidan aziyat chekadi. Bundan tashqari, bolalarda nutq-eshituv analizatorining markaziy bо‘limida analitik-sintetik faoliyatning ikkilamchi rivojlanmasligi kuzatiladi. Bu eshituv ta’sirlovchilarining periferiyasidan kelib tushuvchi "sifatsizlik"dan kelib chiqadi (tovushlarni eshitib idrok qilishning butunlay yо‘qligi yoki ularning barcha formantlarini ham idrok qilmaslik).
Birinchi darajadagi zaif eshituvchi bolalar quloq suprasi yaqinida, odatdagi suhbat balandligidagi ovozda talaffuz qilingan 75% kо‘p bо‘lmagan undoshlarni farqlaydilar. Bunda quloqdan 0,5 m. masofadagi uzoqlikda undoshlarni farqlash 60% gacha pasayadi, 2m. masofada esa hatto 40% gacha farqlash imkoniyati pasayadi, bunday sharoitda bog‘langan nutqni idrok qilish imkoniyati faqat nutqni tо‘liq egallagan bolaning о‘zida mavjud bо‘lgan sо‘z va iboralarning yaxlit obraziga tayanganligi sababligina sodir bо‘ladi. Bunda bola sо‘z va iboradagi yetishmaydigan qismini anglaydi (kо‘pincha xato anglaydi). Agarda bola mukammal nutqga ega bо‘lmasa, bunday anglash imkoniyati bо‘lmaydi. Shu sababli bir xil darajadagi (biroq nutqiy rivojlanishi turli darajada bо‘lgan) zaif eshituvchi bolalar nutq tovushlarini turlicha payqaydilar. Aynan xuddi shu sabab tufayli bir xil darajadagi zaif eshitish holatida tovushlarni eshitish differensatsiyasi holati birinchi bо‘lim о‘quvchilariga qaraganda II bо‘lim о‘quvchilarida nisbatan yomonroqdir. Biroq L.G. Parmonova tadqiqotlariga muvofiq hatto zaif eshituvchilar maktabining birin-chi bо‘limida ham 78% dan kо‘proq yuqori sinf о‘quvchilari 4dan 45 juftgacha undosh tovushlarni eshitib farqlamaydilar. Ayniqsa, sirg‘aluvchi s va z tovushlarini farqlash qiyin kechadi. Boshqa fonetik guruhga kiruvchi undosh tovushlarni eshitib farqlash birinchi bо‘lim о‘quvchilari uchun unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydi.
II bо‘lim zaif eshituvchi о‘quvchilari uchun aynan sirg‘aluvchi va shovqinli tovushlarni idrok qilish birmuncha qiyinchilik tug‘diradi. Bundan tashqari, toza akustik xususiyatlar, bu tovushlar talaffuzida" nisbatan kech farqlana boshlanishidan dalolat beradi. Bu yerda nutq harakat analizatorining nutq eshituv analizatoriga tormozlovchi ta’siri kuzatiladi.
Demak, nutq tovushlarini eshitish differensatsiyasining holati zaif eshituvchilarda, birinchi bо‘lim singari II bо‘lim xususiyatiga kо‘ra shunday - u, bolalarning tovush talaffuzini mukammal о‘zlash-tirishini (keyinchalik yozuvni ham) ta’minlay olmaydi.
Zaif eshituvchilarda tovush talaffuzining shakllanishi nutq eshituv analizatorining mukammal emasliga tufayli normaga qaraganda ma’lum miqdordagi kamchiliklar bilan kechadi. Nutq eshituv analizatori nutq-harakat analizatoriga nisbatan о‘zining "yetakchi roli"ni kerakli darajada amalga oshirolmaydi. U yoki bu nutq tovushini eshitib idrok qilish yoki uni о‘xshash tovushlardan farqlab olish imkoniyatining yо‘qligi tufayli.bola mustaqil, bu tovushlarning tо‘g‘ri artikulyatsiyasini ham egallay olmaydi. Bundan tashqari, zaif eshituvchi bolalarda nutq harakat analizatori qurilishi va faoliyatida buzilishlar bо‘lishi mumkin va bu tovush talaffuzidagi kamchiliklarga asos bо‘ladi.
Tovush talaffuzi buzilishi ayniksa II bо‘lim zaif eshituvchi о‘quvchilarida kо‘p uchraydi. Buning ustiga nafaqat undosh tovushlar, balki unlilar ham buziladi. Biroq, L.G.Paramonovaning ma’lumotiga kо‘ra, zaif eshituvchilar maktabi birinchi bо‘limida, hatto yuqori sinflarida tovush talaffuzi kamchiliklari mavjud. II bо‘lim zaif eshituvchilari singari bu yerda ham tovush talaffuzining polimorf buzilishlari holati kо‘proq. Bunday buzilish tovushlarning kо‘pgina fonetik guruh,ini qamrab oladi. (har bir о‘quvchiga 11tadan notо‘g‘ri talaffuz qiluvchi tovush tо‘g‘ri keladi). Birinchi bо‘lim eshituvchilarida nafaqat artiqо‘lyatsiyey jihatdan murakkab tovushlar,balki, nisbatan artiqо‘lyatsiyey jihatdan oddiy undoshlar talaffuzi ham buziladi_ (lab-lab, lab-tish, til oldi t,d,n va boshqalar) Birinchi bо‘limda II bо‘limga Qaraganda unli tovushlar talaffuzida kamchiliklar kamroq kuzatiladi. Uning asosida faqat nutq - eshituv analizatori emas, balki bir vaqtning о‘zida nutq -harakat analizatori ishining mukammal emasligi yotadi. Zaif eshituvchilarda tovush talaffuzi buzilishining uchta asosiy shaklini ajratib kо‘rsatish mumkin:
1.Nutq apparati sensor bо‘limining yetishmovchiligida, ya’ni eshituv analizatorining tuliksiz faoliyatida bir nutq tovushini boshqasi bilan almashtirish harakterli, ("gilos" о‘rniga "giloz","soat" о‘rniga "shoat"). Tovushlarni almashtirishga ¬qaraganda ularni bо‘zib talaffuz qilish birmuncha kam kuzatiladi. Bu ularni boshqa tovushlardan aniq eshitib farqlash imkoniyatining yо‘qligi yoki moye keluvchi tovush chastotalarining parsial tushishi tufayli, ularni eshitib idrok qilishi imkoniyatining butunlay yо‘qligi bilan botik. Tovush talaffuzi buzilishining sensor shaklida, nutq apparati motor bо‘limining tо‘zilishi yoki ishlashida normadan chetga chikish odatda kuzatilmaydi. Bolaning og‘zaki nutqida mavjud tovush almashtirishlar, odatda yozuvda ham moye keluvchi harflarni almashtirish kо‘rinishida aks etadi.
Zaif eshituvchilar maktabining quyi sinflarida tovush talaffuzi buzilishining bunday shakllari odatda birinchi о‘rinda turadi.
2. Nutq apparati motor bо‘limining yetishmovchiligi okibatida, ya’ni artiqо‘lyatsiyey organlar tо‘zilishi yoki ishlashdagi kamchiliklar. Buzilish odatda tovushlarni notо‘g‘ri talaffuz qilishi bilan ifodalanadi. (tisharo "s" va boshqalar)
3. Bir vaqtning о‘zida ham sensor, x,am motor yetishmovchilikka asoslangan tovush talaffuzi buzilishining aralash shakli. Bunday hollarda, bir bolaning о‘zida ayrim tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar о‘xshash fonemalarni (s-z) eshitib farqlash imkoniyatining yо‘qligi bilan bog‘liq bо‘lsa, boshqa tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar artikulyatsion apparat tо‘zilishi yoki ishlashidagi kamchiliklarga bog‘liq bо‘ladi (masalan, "r" tovushini buzilib talaffuz etish til yuganchasining kaltaligi sababli yoki tisharo "s" til uchi mushaklarining falaji sababli). Gohida bir bolaning о‘zida aynan bir tovushlarni bо‘zib talaffuz etish, bir vaqtning о‘zida ham motor, ham sensor kechadi. Bunda ma’lum tovushni talaffuz qilish uchun muhim bо‘lgan artikuilyatsion harakatlarni bajarish imkoniyatining yо‘qligi, uni akustik jihatdan yaqin tovushlardan eshitib farqlash imkoniyatining yо‘qligi bilan qо‘shilib keladi.
Zaif eshituvchi bolalarda tovush talaffuzi buzilishining aralash shakli kо‘p uchraydi.
Demak, zaif eshituvchilarda fonetiko-fonemktik buzilishlar, kо‘pgina nutq tovushlarini eshitib farqlashdagi yaqqol ifodalangan qiyinchiliklar va kо‘p hollarda murakkab sensomotor buzilishiga asoslangan tovush talaffuzining polimorf buzilishlarida namoyon bо‘ladi.
Nutqning lug‘at va grammatik tizimini buzilishi.
Eshitishning erta pasayishi va kuchli ifodalanishida, bolalarda lug‘at rivojlanishi normadan shu darajada orqada qoladiki, ularning kо‘pchiligi maktabga faqat bir nechtagina chuqurlovchi sо‘z bilan keladilar. Biroq, eshitishning yengil pasayishida ham zaif eshituvchilarda nutqning lug‘at tomoni odatda buzilgan bо‘ladi. Lug‘at boyligining rivojlanmaganligi asosida jaranglashi bо‘yicha yaqin sо‘zlarni eshitib-farqlab idrok qilish imkoniyatining yо‘qligi va sо‘zning urg‘usiz kismlarini noaniq idrok qilish yotadi. Buning natijasida zaif eshituvchi bola kо‘pincha sо‘zning urg‘uli kisminigina ozmi-kо‘pmi aniq eshitib idrok qilish kobilyatiga ega. Bu nutqning lug‘at tomonini shakllanishi uchun tо‘la konli asos bо‘lib xizmat qila oladigan, eshituv obrazlarining "kesikligiga",-noaniqligiga va yetarli turg‘un emasligiga olib keladi.
R.M.Boskis, A.G.Zikeyeva, K.G.Korovina va boshqalar tadkikotiga muvofik, zaif eshituvchilar uchun lug‘at boyligining nixs-yatda chegaranganligi harakterlidir. R.M.Boskis bо‘yicha, kundalik predmet va harakatlarni nomlashda 27,7 % zaif eshituvchi о‘quvchilargina 80% tо‘g‘ri javobni beradilar. Zaif eshituvchilar predmet belgilari nomini ham qiyinchiik bilan о‘zlashtiradilar. Chalg‘ituvchi ahamiyatga ega va kasbiy sо‘zlarni о‘zlashtirish zaif eshituvchi bolalar uchun alox.ida qiyinchilik tugdiradi. Kо‘pincha bu sо‘zlar bir undosh tovushdan tо‘ziladi, shu sababli bolalar tomonidan tushirib qoldiriladi.
Zaif eshituvchida, mavjud lug‘at boyligining chegaralanganliti sо‘zlarni noaniq qо‘llashga, olib keladi .Xususan, zaif eshituvchi bola nutqidagi stol sо‘zi ham stul, ham kursi, ham о‘rindik, ham о‘tirishni belgylashi mumkin, uning lug‘atida yagona "stol" sо‘zi bо‘lsa ham.
Kо‘rsatib о‘tilgan sо‘zlarni noaniq qо‘llash kо‘pincha bir sо‘zni boshqalari bilan almashtirishda ifodalanadi. Xususan, R.M.Boskis kuyida, zaif eshituvchilar uchun birmuncha harakterli bо‘lgan .sо‘zlarni ma’no jihatdan almashtirish guruhlarini kо‘rsatib utadi:
1. Butun predmet о‘rniga harakterli belgini qо‘llash. ("buva" о‘rniga "sokol").
2. Ma’lum predmet bilan vaziyatli bog‘lanuvchi boshqa predmetni nomlash ("muyqalam" о‘rniga "buyoq").
3. Predmet о‘rniga umumiy vaziyatni nomlash. ("termometr" о‘rniga "ofiyapti", "dorixona", "kasalman").
4. Vazifasi bо‘yicha о‘xshash predmetni nomlash. ("ilgak" о‘rniga "qо‘lf" yoki "kalit").
5. Ma’lum predmetga tashqi kо‘rinishi bо‘yicha о‘xshash predmetni nomlash ("qо‘lbola supurgi" о‘rniga "muyqalam").
6. Ma’lum predmet bilan bog‘liq harakatni nomlash ("stul" О‘rniga "о‘tirish").
7. Predmetni belgilash uchun iboralarni qо‘llash ("ilgak" о‘rniga "eshik yopildi"). Keltirilgan barcha holatlar uchun sо‘zning semantik birligiga asoslangan, sо‘zning lug‘aviy ahamiyatini butunlay almashtirish harakterlidir.
Shu bilan bir katorda K.G.Korovin, bunday bolalarda sо‘zning о‘zak kismi saqlangani xrlda affikslarni aralashtirishni kuzatadi. Bu nafaqat semantik, balki sо‘zlarning fonetik о‘xshashligi bilan tushuntiriladi. Masalan:
1 .Old qо‘shimchalarni almashtirish. (Nodir yer topdi (chopdi)
2.Tushirib krldirilgan old kо‘makchilar (Muzeyda baxr (bebaxr)
asarni kurdik).
Z.Ortiqcha kо‘makchilar.
Shubxasiz, bir sо‘zni boshqasi bilan majburiy almashtirishning bunday turlari, eng avvolo, zaif eshituvchi bolada u yoki bu vaziyatda unga kerakli bо‘lgan birmuncha tufi sо‘zning yо‘qligi bilan tushuntiriladi, ya’ni lug‘atning kambag-alligi , shuningdek sо‘zning grammatik ahamiyatini yetarli tushunmaslikdandir. Zaif eshituvchi bolalar uchun sо‘zning tovush-bо‘g‘in tо‘zilishini qо‘pol bо‘zish harakter-lidir. Bu eshituv idrokining differensirlashmaganligi bilan izoxlanadi. Bu buzilishlar kichik sinf о‘quvchilari uchun harakterli va eng avvalo sо‘zning urg‘usiz qismlariga tegishlidir. Bu qismda ayrim tovushlar tushib qoladi (ayniksa ketma-ket keluvchi undoshlar), ortiqcha tovushlar kushiladi yoki ular aralashadi. Ayniksa, sо‘z oxiri tez-tez tushib qoladi, kо‘pincha bu deyarli sо‘zning urg‘uli kismigina qoladi. ("maktab" о‘rniga "tab"). Zaif eshituvchilar lug‘atining xususiyatlari shunga guvohlik beradiki, lug-at ularning bog‘langan nutqi uchun tо‘lakrnli "kurilish materiali" bо‘lib xizmat k.ila olmaydi va oldindan ibora tо‘zilishining kamchiligini belgilaydi.
Zaif eshituvchilarda nutq rivojlanmaganligining muhim kо‘rinishlaridan biri, agrammatizmlarda ifodalanuvchi , nutqning grammatik kurilishini shakllanmaganligi hisoblanadi. Sо‘zning tо‘g‘ri grammatik shaklini о‘zlashtirishga eshituv idrokining noaniqpigi tuskinlik qiladi. Bunda sо‘z tugalanmalari zaif eshituvchilar tomonidan noaniq idrok qilinadi. Bu esa sо‘z orasidagi alokani ifodalovchi asosiy vositalardan biridir va bunday alokalarni ifodalovchi kо‘pgina qо‘shimcha , kо‘makchmlarni eshitib idrok qilish imkoniyatining yо‘qligi ham asosiy tо‘siqlardan biri hisoblanadi. Kо‘pgina zaif eshituvchilar uzoq vaqtgacha iborali nutqini egallay olmaydilar, ular nutqi uzaro bog‘lanmagan sо‘zlardan tashkil topadi.
Zaif eshituvchilarda kо‘pincha sо‘zlarning notufi moslashuvi, kelishik qо‘shimchalarni notо‘g‘ri qо‘llash, kо‘makchilarni tushirib qoldirish, ortiqcha kо‘makchilarni qо‘llash va boshqa xatolar kuzatiladi. Har xil turdagi agromatizmlar, hatto yuqori sinf о‘quvchilari qiyinchilik bilan о‘zlashtiruvchi murakkab gaplarni qо‘llaganda yanada kо‘prok kuzatiladi.
Zaif eshituvchilarning yozma nutq.i kо‘p hollarda og‘zaki nutq kamchiliklarini aks ettiradi. Uning buzilishini shartli ravishda ikkita asosiy guruh.ga bо‘lamiz:
1)qо‘pol agrommatizm, kо‘makchilarni notо‘g‘ri moslash va qо‘llashda, gapning birinchi va ikkinchi darajali bо‘laklarini tushirib krldirishda ifodalanadi va xakozo.
2)zaif eshituvchilarda mavjud bо‘lgan qо‘pol fonetiko-fonematik rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. disgrafiya shakllarining borligi.(akustik va artikulyator-akustik disgrafiya).
Disgarfiyaning bu shakllari 1-P sinf о‘quvchilarida aynik.sa yaqqol namoyon bо‘ladi. Bu shakllarda: tovushlarni eshitish yoki eshituv -talaffuz differensatsiyasining buzilishi yozuvda "surat"dek aks etadi. Kо‘pgina bolalarda tovushlarni eshituv-talaffuz differensatsiyasining buzilishi saqlanganida ham yozuvda moye keluvchi harflarni almashtirish bо‘lmaydi. Bu konpensator usullar tufayli kо‘pincha sо‘zlarning kо‘ruv obrazlarini beixtiyor eslab kolish tufayli sodir bо‘ladi. Demak, agar bola s va sh tovushlarini eshitib farqlay olmasa, "soat" sо‘zini kо‘p marotaba ukigan va yozgan bо‘lsa , u holda "shoat" yozuvi optik jix.atdan odatdagidek idrok qilinmaydi, bu esa uni xatolardan sak,laydi. Biroq kompensatsiyaning bunday yuli bolaga optik obrozi yaxshi tanish bо‘lgan sо‘zlardagina mumkindir. Birinchi uchragan yoki kam tanish sо‘zni yozishda zaif eshituvchi, tabiiyki, xatolardan butunlay holi bо‘lmaydi. Bunday turdagi kompensatsiya eshitilishi bо‘yicha farqlanmaydigan tovushning optik jihatdan о‘xshash harf bilan belgilanishida ham murakkablashadi..
Kо‘rib chiqilgan disgrafiyalardan tashqari , fonematik analiz va sintez buzilishida ham disgrafiya kuzatiladi.Bunday disgarfiya uchun sо‘zlarda harflarni tashlab ketish va о‘rnini almashtirish, ortiqcha harf qо‘shishi va boshqalar x.isobiga sо‘zning tovush-bо‘g‘in tо‘zilishining bо‘zish harakterlidir.
Zaif eshituvchilar uchun bir nechta disgrafiya kо‘rinishlarining uygunlashuvi xosdir.
Zaif eshituvchilarda disleksiya muammosi xozirgi vak.tga kadar urganilmay kelinmokda. Ular orasida fonetiko-fonematik rivojlanmaganlikka asoslangan fonematik disleksiya birmuncha keng tarkalgan.
Zaif eshituvchi bolalarni logopedik tekshirish nutq buzilishining alomatlari va kechishini x.ar tomonlama va tulik aniqlashga yunaltirilgan bо‘lishi lozim. Bu, korreksiyey ta’sirning differensirlashgan va etiopatogenetik asoslangan usullarini qо‘llash imkonini beuvchi differensirlashgan diagnoz qо‘yishni mak.sad qilib kuyadi. Zaif eshituvchi bolalarni tekshirish jarayonida kо‘pincha sensor alaliyani zaif eshitishdan farqlab olish extiyoji tugiladi.
Zaif eshituvchilarning impressiv nutqini tekshirish singari, ekspressiv nutqini har tomonlama tekshirish muhimdir. Agar nutq rivojlanmaganligidan tashqari eshitish funksiyasi holati bilan bevosita bog‘liq bо‘lmagan, nutqning qandaydir boshqa buzilishlari mavjud bо‘lsa (masalan, duduqlanish, rinolaliya va boshqalar.), U holda tekshirish nomlangan kamchiliklar alomatlarining ketishi bilan tuldiriladi.
Barcha bunday hollarda zaif eshituvchilarni logopedik tekshirish normal eshituvchi bolalarni tekshirishdan tubdan farq qilmaydi. Asosiy о‘ziga xoslik, bola eshitish funksiyasining nuksonliligini hisobga olish mux,imligi bilan о‘tkazish harakteriga bog‘liq. Xususan, tekshirish davomida, bolaning о‘ziga taklif qilingan nutqiy materialni kanchalik eshitayotganligi doimo e’tiborni qaratib turishga tо‘g‘ri keladi. Aks xrlda ayrim vazifalar ularga tushunarsiz bо‘lib qolishi mumkin, bu notо‘g‘ri tashxisga olib keladi.
Yaxshi eshitishni ta’minlash uchun kuyidagilardan foydalaniladi: ovoz balandligini kuchaytirish; gapiruvchi bilan bolaning qо‘loq suprasi orasidagi masofani qisqartirish; tovush kuchaytiruvchi asboblar (kо‘pincha, individual foydalanish uchun eshitish apparati).
Eshitishning kuchli pasayishida vositalar kombinatsiyalangan bо‘lish mumkin. (masalan, bir vaqtning о‘zida ovozni balandlatib, bola qо‘logigacha bо‘lgan masofani qisqartirish.)
Yaqqol ifodaldangan nutq rivojlanganligiga ega zaif eshituvchilar uchun tovushlarning eshituv differensatsiyasi buzilishini tekshirish birmuncha mux.imdir. Bolalarda tovushlarni eshitish differesiatsiyasi xrlatini baxrlashda yul kuyiladigan xatolarni oldini olish maksadida, tekshirish jarayonida о‘о‘ruv idrokining imkonini chegaralash maksadida logoped yuzini ekran bilan tо‘sishi kerak. Bu shartga rioya qilinmasa, bola artiqо‘lyatsiyey xususiyati bо‘yicha tovushni farqlashi mumkin. Bu logoped tomonidan nomlangan "sim" - "shim" kabi sо‘zlarni xatosiz takrorlashga yordam beradi. Tabiiyki, bundam notufi tushuncha hosil bо‘ladi, bu esa xato xulosaga olib keladi.
Og‘zaki diktantlarni о‘tkazishda ham kо‘ruv idrokidan chegaralash lozim, biroq bunda ham zaif eshituvchilar yozuv jarayonida о‘zlarida mavjud sо‘z obrazlariga tayanishlari mumkin.
Bolaning eshitish funksiyasi holati bilan bevosita baglik bо‘lmagan nutq buzilishlarini zaif eshituvchilarda bartaraf etish, logopediyada kabо‘l qilingan odatdagi usullar yordamida olib boriladi. о‘ziga xos xususiyat, mavjud eshitish kamchiligini hisobga olish va individual yondoshuvni ta’minlashdan kelib chiqadi.
Lug‘atni boyitish va mustaxkamlash va nutqning grammatik kurilishini shakllantirish bо‘yicha ish tizimi A.G.Zikeyeva, K.G.Korovina va boshqa mualliflar ishlarida yoritilgan. Zaif eshituvchi bolani yangi sо‘z bilan tanishtirishda, uni tulik idrok qilishni ta’minlash lozim. Bunga sо‘zni yetarlicha baland va aniq talaffuz qilish hisobiga erishiladi. Xususan sо‘zning bir vaqtning о‘zida (urg‘usiz qismlari bilan bir xil) talaffuz qilish va bola dikkatini gapiruvchining artiklyatsiyasiga qaratish va xrkozolar ham shular jumlasidandir. Zaif eshituvchi о‘quvchilarni yangi grammatik shakllar bilan tanishtirishda ham shunday koidalarga rioya qilinishi lozim.
Yuqorida tilga olingan disgrafiya shakllari va tovush talaffuzi buzilishining sensor shakllarini bartaraf etish uchun muhim shart -sharoit x,isoblangan nutq tovushlarining eshituv differensatsiyasi, zaif eshituvchi bolalarga qiyinchilik bilan beriladi. Ularda kuzatiluvchi tovush talafо‘zi va yozuv buzilishlari, odatda, normal eshituvchi bolalardagi bir turli buzilishlarga Qaraganda birmuncha turg‘unligi bilan farq qiladi. Xususan zaif eshituvchi bola tomonidan ilgari almashtirilayotgan tovushning tо‘g‘ri artikulyatsiyasi о‘zlashtirilgandan sо‘ng ham, uning nutqida bu tovushni almashgan tovush bilan aralashtirish uzoq vaqtgacha saqlanadi. Bu tovush talaffuzi buzilishining sensor shakllarini bartaraf etishda , tovush talaffuzi kamchiliklarini korreksiyalash bо‘yicha olib boriladigan ishning sо‘nggi etapini-aralashuvchi tovushlarni farqlash etapini о‘tkazishga katta e’tiborni qaratishni vazifa qilib qо‘yadi.
Zaif eshituvchilarda u yoki bu tovushning (juft tovushlarni) eshitish differensatsiyasini tarbiyalashning kо‘pincha butunlay imkoni bо‘lmaydi. Og‘zaki nutqda tovush almashtirishlarni va yozuvda moye keluvchi harf almashuvlarini bartaraf etish, bunday xollarda, konpensator usullarni qо‘llash hisobigagina erishish mumkin. Xususan orzaki farqlanmaydigan s va sh tovushlarini bolaning tovush talaffuzida tо‘g‘ri tarbiyalashda tovush artikulyatsiyasining kо‘ruv tasavvuri va artiklyatsion organlar holatini sezish, ya’ni kenestetik sezgiga tayaniladi.
Aynan shu, tovush haqidagi kо‘ruv kinestetik tasavvurlar, yozuvdagi mavjud harf almashtirishlarni bartaraf etish bо‘yicha olib boriladigan ishlarga ham asos bо‘lishi mumkin. Biroq, konpensatsiyaning bunday nuli bolaga tanish sо‘znigina tо‘g‘ri yozishni ta’minlaydi, u holda notanish sо‘zlarni yozishda avvalgidek xatolar uchraydi.
Bola tomonidan farqlanilmaydigan tovushlar ustiga-ustak harf belgisi bо‘yicha ham о‘xshash bо‘lsa, yuqorida ta’riflangan kompensatsiya usullari deyarli natijasiz bо‘ladi.
Shunga о‘xshash xollarda yozuvdagi xatolarni tо‘g‘irlash uchun aylanma usullardan foydalaniladi.
Nutqi rivojlanmagan zaif eshituvchi bolalar bilan barcha buzilgan nutq komponentlari-tovush talaffuzi, leksik-grammatik tizim, yozuv, eksprissiv va impressiv nutq korreksiyasi ustida ishlash muhimdir.
Kombinatsiyalashgan nuqsonlar sonining о‘sishi, ularni differen-sial tashxislashni mukammallashtirish va nafaqat о‘qitishning о‘ziga xos usullarini, balki logopedik ta’sirni qо‘llashni talab etadi.
|
| |
