|
Modulli texnologiya va uni boshlang'ich sinf darslarida qo'llash
|
| bet | 4/7 | | Sana | 20.02.2024 | | Hajmi | 87,74 Kb. | | #159541 |
Bog'liq Reja kirish I bob 4-sinf o\'qish darslarining maqsad va vazifala-fayllar.org1.2 Modulli texnologiya va uni boshlang'ich sinf darslarida qo'llash.
O’zbekiston o’zining mustaqilligiga erishgach, o’sib kelayotgan yosh avlodni barkamol tarbiyalash masalasi davlat miqyosidagi ustuvor masala etib belgilandi, bu yo’nalishda respublika Prezidentining ko’plab qarorlari, Farmonlari qabul qilinib muhim islohotlar amalga oshirildi va yanada mukammal holda davom ettirilmoqda. Bolaning ongi va tafakkuri endi shakllanib kelayotgan boshlang‘ich sinflarda o‘qituuvchining mahorati, uning zamonaviy texnologiyalarni ta’lim jarayoniga mohirona tadbiq eta olishi, ta’limning yangi-yangi yo‘l va usullarini izlashi, ilg‘or pedagogik tajribalardan ijodiy foydalana olishi juda muhimdir. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘qvchilarini mustaqil fikrlashga o‘rgatishda modulli ta’lim texnologiyasidan foydalanish, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy etishga tayyorlash bugungi boshlang‘ich ta’lim oldiga qo‘yilgan muhim talablardan biridir. Chunki zamonaviy pedagogik texnologiyalar, birinchidan, o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalarni oson va qiziqib o‘rganishlari uchun imkoniyat yaratsa, ikkinchidan, o‘qituvchining ham professional o‘sishiga, ham ma’naviy rivojlanishiga yordam beradi.
O‘quvchini mustaqil fikrlashga o‘rgatish qachondan boshlanadi? degan savol tug'ilishi tabiiy. Buning uchun insonnning fikrlash jarayonining shakllanish bosqichlarini bilish lozim. Insonnning fikrlash jarayoni hayotni, insonlarni, ular orasidagi munosabatlarni, tabiatni sezgilar yordamida kuzatish jarayonida shakllana boradi. Bola dunyoga kelgandan boshlab hayotni, kattalar faoliyatini, tabiatdagi voqea va hodisalarni ko‘rib, kuzatib, ularni o‘ziga o‘zlashtira boshlaydi va natijada unda tasavvurlar paydo bo‘ladi, nutq shakllanadi. Shuning bilan birgalikda bola sezgilari yordamida to‘plagan ma'lumotlari asosida ko‘plab tasavvur boyliklariga ega bo‘ladi va uni tushunishga, anglashga intiladi. Shuning uchun ularda ko‘plab savollar paydo bo‘ladi. Masalan, osmonda nima bor? Nega kecha va kunduz bo‘ladi? Qushlar nega uchadi? Nega men kichkinaman? Nega ranglar xilma-xil? Nega yomg'ir, qor yog'adi? Ular qaerdan paydo bo‘ladi?Bulut-chi? va hokazo. Bir onaning uch yarim yashar bolasi haqida so‘zlab berganlari:”Bir kun bolam menga shunday savol berdi: -Ona nega bizning burnimiz har xil? Meniki yassi, sizniki tik, opamniki yana boshqacha? Nima deyishni bilmasdan, -Shunday yasashganda bolam, dedim. - Kim yasagan, do‘xtirlarmi? Ular kesib-kesib yopishtirishadimi? - Yo‘q, bolam, xudo yasagan. - Xudo qanday yasaydi? Xullas, bolam meni savol-javobda yengdi. Nima deb tushuntirishni bilmadim. Bolamni chalg'itishga harakat qildim. Bolam esa savol berishini to‘xtatmas edi. Darhaqiqat, maktabgacha tarbiya yoshida bolalar ota-onalariga tinimsiz savollar yog'diradilar. Ana shunday paytda bolaning savollariga chidam bilan javob berish uning fikrlashiga, voqea, hodisalarni anglashiga yordam beradi, nutqining o‘sishiga sabab bo‘ladi. Ko‘pincha ba'zi ota-onalar bu savollarga befarq qaraydilar yoki javob berishni lozim topmaydilar. Uni urishib tashlaydilar. Bu esa bolaning fikrlash jarayonini susaytiradi, uni befarqlikka yo‘llaydi. Hamma narsa mening uchun emas, mening bilishim shart emas deb o‘ylaydi, hamma voqea va hodisalarga befarq bo‘lib qoladi. Bolaning nutqi maktab ta'limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqatga kirishib kishilarning fikrini uqib olish va to‘g'ri idrok qilish darajasida shakllana boradi. U eshitgan va ko‘rganlari to‘g'risidagi ma'lumotlarni tushuna oladi. O‘zidagi axborotlarni muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operasiyalaridan o‘rinli foydalanadi. (Ularni taqqoslaydi, oydinlashtiradi, guruhlarga ajratadi, haqli xulosa chiqarishga harakat qiladi). Shunday qilib unda fikrlash bosqichi paydo bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolaning fikrlash darajasi maktabdagi ta'lim-tarbiya jarayonida takomillashadi. O‘quvchining fikrlash darajasining takomillashuvida o‘qituvchining roli beqiyosdir. O‘qituvchi o‘quvchilarni ta'lim jarayonining faol subektiga aylantirmog'i lozim. O‘quvchilarni o‘rganayotgan materiallari ustida fikr yuritishga, o‘zining fikrini erkin bayon etishga o‘rgatish ayniqsa muhim. Bunda ta'lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish katta samara beradi. Pedagogik texnologiyalar asosida tashkil qilingan darsda o‘quvchi faol qatnashadi, o‘qituvchi va o‘rtoqlari bilan erkin muloqotga kirishadi. Ayniqsa shaxsga yo‘naltirilgan texnologiya o‘quvchilarni ta'lim jarayonining sub'ektiga aylantiradi. O‘quvchilarni o‘quv materiali ustida erkin fikr yuritishga imkoniyat yaratadi. Bu sohada modulli ta'lim texnologiyasining o‘rni beqiyosdir. Shuningdek, ta'lim jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanish ham katta samara beradi. Didaktik o‘yinlar bolada o‘qish motivini rivojlanishiga yordam beradi. O‘yinsiz tom ma'nodagi aqliy rivojlanish bo‘lishi mumkin emas. O‘yin o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni uyg'otadigan uchqundir. O‘yin vositasida o‘quvchilarning bilim o‘zlashtirish jarayoni qulaylashadi, turli xil predmetlar bilan munosabatda bo‘lishga o‘rganadi, shuningdek, ularda muomala madaniyati shakllanadi. Muhimi, didaktik o‘yinlar jarayonida bolada o‘z kuchiga ishonch shakllanadi, erkin harakat qilishga, o‘z fikrlarini erkin bayon qilishga o‘rganadi, mustaqil fikrlar bildira boshlaydi. Masalan, “Suratdagi xatoni top” o‘yinida bola suratni mustaqil kuzatadi. Qish manzarasi tasvirlangan suratda daraxtning gullayotgani ham chizilgan bo‘lsa, buni bola mustaqil topadi. Shu joyda uning tafakkuri ham ishga tushadi. Ya'ni o‘rganganlari asosida har bir faslning o‘ziga xosliklarini esga oladi va qishda daraxt gullamasligini asoslaydi. Xuddi shuningdek, “Bo‘lishi mumkin emas”, “Matndagi xatoni top” o‘yinlari, rebus, boshqotirma kabilar o‘quvchilarning fikrlash jarayonini faollashtiradi va mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Shuningdek, darslikdagi rasm ustida ishlashga doir mashqlar ham o‘quvchilarning mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Bola rasmga o‘z munosabatini bildiradi, savol-javoblarda faol ishtirok etadi, rasm asosida hikoya yozish topshirig'i berilsa, u o‘z tasavvurlari asosida hikoya yozadi. Boshlang'ich sinf o‘qish darslarida bolani mustaqil fikrlashga o‘rgatish imkoniyatlari keng va undan oqilona foydalanish yaxshi samara beradi. O‘quvchini matn ustida ishlashga yo‘llash mustaqil fikrlashga o‘rgatishning eng samarali usullaridan biridir. Boshlang'ich sinflar uchun tayyorlanadigan darsliklar ham matn oxirida beriladigan mashqlar, savol va topshiriqlar asosida o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga yo‘llashi lozim. Masalan, “”She'rni kim aytayapti?”, “She'rga siz qanday qo‘shimcha qila olasiz?”, “Hikoya (yoki ertak) qahramoni bilan do‘stlashishni xohlaysizmi?”, “Hikoya qahramoniga qanday maslahat berasiz?” , “Ertak voqealari ichida bo‘lishni xohlaysizmi?”, “Unda kim bo‘lib qatnashishni xohlaysiz?” kabi savollar, “Matnni qismlarga bo‘ling va har bir qismga sarlavha qo‘ying”, “O‘qituvchi yordamida matn rejasini tuzing”, “Reja asosida matnni qayta hikoya qiling”, “Matndagi qahramonlarni almashtirib qayta hikoya qiling” va boshqa shu kabi topshiriqlarni berish o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirishga va mustaqil fikrlashini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash asosida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilar kontingentining yangicha va samarali ishlash sirlarini o‘rganib chiqish. Pedagoglarning modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash faolligini oshirish va aksincha, unga to‘sqinlik qilayotgan sabablarni aniqlash, modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash asosida ishlashning yanada samaraliroq yo‘llarini izlash. Mazkur masalalar bo‘yicha to‘plangan axborotlar maktab o‘qituvchisi pedagogik faoliyatini modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash elementlari bilan boyitishda va uning samarali bo‘lishiga yordam beradigan bir qator chora-tadbirlarni belgilab olishga yordam beradi. Tajribali o‘qituvchilarning modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash asosida ishlash sirlarining o‘ziga xosligi, tuzilishidagi farqlari va xarakter xususiyatlarini chuqur o‘rganish. Buni bilish o‘qituvchining modulli ta’lim texnologiyasini qo‘llash faoliyatining motivli asosini “tasvirlab” berishga, uni o‘z etaloni sifatida qabul qilishga, o‘qituvchi kasbiga qiziqishning o‘quv yurtidagi rivojlanish jarayonini bilish, yosh kadrlar tayyorlashdagi kamchiliklarni ko‘rish, ularning amaliyotini to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishga yordam beradi.
Aqliy rivojlanish - tarbiyachilarning bolaning aqliy qobiliyatlari va tafakkurini rivojlantirishda, uning aqliy harakatlari va bilim qobiliyatlarini shakllantirishdagi m Bolaning aqliy tarbiyasi va rivojlanishi uning aqliy rivojlanishidan, bolaning manfaatlarining boyligidan, uning hissiyotlaridan va uning ruhiy qiyofasini yaratadigan barcha boshqa xususiyatlardan ajratilgan holda ko’rib chiqilishi mumkin emas. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy ta’limining maqsadi soddalashtirilgan tarzda tushunib etilmaydi - bolalarga atrof-muhit haqida iloji boricha ko’proq bilim berish uchun, kognitiv faoliyatning umumiy usullarini (tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirish qobiliyati) rivojlantirish, nutqni rivojlantirish, yangi bilimlarni egallash zarurligini shakllantirish juda muhimdir. o’ylash qobiliyati.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanish sur’ati keyingi yosh davrlariga nisbatan juda yuqori. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tarbiyasidagi har qanday nuqsonlarni katta yoshda to’ldirish qiyin va bolaning butun rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiya katta ahamiyatga ega. Bilimlar zaxirasini egallash, aqliy faoliyat va mustaqillikni rivojlantirish, intellektual qobiliyatlarni egallash maktabda muvaffaqiyatli o’qishning va kelgusidagi ishlarga tayyorgarlikning muhim shartidir. Aqliy tarbiyaning metodologik asosi - bu haqiqiy dunyoni bilish yo’li shu tarzda amalga oshirilishini ta’kidlaydigan falsafiy bilish nazariyasi: "tirik fikrlashdan mavhum tafakkurgacha va undan amaliyotga o’tish - bu ob’ektiv haqiqatni anglashning dialektik yo’li. "Tafakkurning birinchi bosqichi tirik fikrlashdir, bunda ob’ektlar va hodisalarni bevosita sezgi idrok qilish sezgi va idrok yordamida amalga oshiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda hissiy idrok bolalarning atrof-muhit to’g’risidagi bilimlarining asosiy manbai, ularning real dunyo haqidagi bilimlarining dastlabki bosqichidir.
Shunday qilib, bolaning aqliy rivojlanishi atrof-muhitni bevosita sezgi idrok etish bilan boshlanadi (vizual tayyorgarlikka bo’lgan pedagogik talab)Ikkinchi va eng yuqori darajadagi bilim - bu mavhum tafakkur. Sensor idrok tafakkurni aniq, real, "jonli" tasvirlar, faktlar va mavhum tafakkur bilan doimiy ravishda boyitadi, shu asosda tirik fikrlash uchun mavjud bo’lmagan narsalarning xossalari va munosabatlariga kirishga imkon aqsadli faoliyati asosda tirik fikrlash uchun mavjud bo’lmagan narsalarning xossalari va munosabatlariga kirishga imkon beradi. Ob’ektlar, hodisalar, ularning o’zaro munosabatlari bolaga fikrlash orqali ochiladi. Mavhum fikrlash bolaning aqliy kuchlarini iqtisodiy jihatdan sarflash, uning xotirasida bola o’xshash narsalar, yangi ob’ektlar va hodisalarni o’rganish orqali foydalanadigan tasvirlarning butun to’plamini yaratishga imkon beradi. Bola asta-sekin o’zlashtiradigan aqliy operatsiyalar: tahlil qilish, umumlashtirish, tasniflash, “qaror” - bu inson miyasining iqtisodiy faoliyatining namunasidir.
Faollik (lotincha “actus” - harakat, “activus” - faol so’zlaridan kelib chiqqan tushuncha) shaxsning hayotdagi barcha xatti-harakatlarini namoyon etishini tushuntiruvchi kategoriyalardir. Bu- usha oddiy qulimizga qalam olib, biror chiziqcha tortish bilan bogliq elementar harakatimizdan tortib, toki ijodiy uygonish paytlarimizda amalga oshiradigan mavhum fikrlashimizgacha bulgan murakkab harakatlarga aloqador ishlarimizni tushuntirib beradi. Shuning uchun ham psixologiyada shaxs, uning ongi va uz-uzini anglashi muammolari uning faolligi, u yoki bu faoliyat turlarida ishtiroki va uni uddalashiga aloqador sifatlari orqali bayon etiladi. Faoliyat turlari. Jismoniy va aqliy harakatlar. Har qanday faoliyat real shartsharoitlarda, turli usullarda va turlicha ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Qilinayotgan har bir harakat ma’lum narsaga - predmetga qaratilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar majmui sifatida tasavvur kilinadi. Predmetli harakatlar tashki olamdagi predmetlar xususiyatlari va sifatini uzgartirishga qaratilgan bo’ladi. Masalan, ma’ruzani konspekt qilayotgan talabaning predmetli harakati yozuvga karatilgan bo’lib, u avvalo usha daftardagi yozuvlar soni va sifatida uzgarishlar qilish orqali, bilimlar zaxirasini boyitayotgan bo’ladi.
Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yunaltirilganiga qarab, avvalo tashqi va ichki faoliyat farqlanadi. Tashki faoliyat shaxsni urab turgan tashqi muhit va undagi narsa va hodisalarni uzgartirishga karatilgan faoliyat bulsa, ichki faoliyat - birinchi navbatda aqliy faoliyat bo’lib, u sof psixologik jaraenlarning kechishidan kelib chikadi. Kelib chikishi nuqtai nazaridan ichki-aqliy, psixik faoliyat tashki predmetli faoliyatdan kelib chiqadi. Dastlab predmetli tashki faoliyat ruy beradi, tajriba orttirib borilgan sari sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy jarayonga aylanib boradi. Buni nutq faoliyati misolida oladigan bo’lsak, bola dastlabki so’zlarni kattik tovush bilan tashki nutqida ifoda etadi, keyinchalik ishida uzicha gapirishga urganib, uylaydigan, mulohaza yuritadigan, uz oldiga maqsad va rejalar kuyadigan bo’lib boradi Farobiy bilimidan ma’rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: “Har kimki ilm hikmatni o’rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog’ - salomatligi yaxshi bo’lsin, yaxshi axloq va odobi bo’lsin, so’zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo’lsin, barcha qonun - qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bo’lsin, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol - dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar to’g’risida bilimga ega bo’lsin.” Bu fikrlardan Farobiyning ta’lim - tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy - axloqiy tarbiyada aloxida e’tibor berganligi ko’rinib turibdi, uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmog’i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo’lib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy - ro’zg’or tutish masalalari xususida ham so’z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota - onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. O’z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo’lgan ota - ona tarbiyachi bo’lishi mumkin.
Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida e’tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo’lib o’sishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga o’zida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir - birlariga bo’lgan ruxiy ma’naviy ta’sirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi o’qtiradi Mirzo Ulug’bekning oila muhiti sog’lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bo’lgan qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o’rinni egallaydi. Oilada ota - onalar ayniqsa o’qimishli ota - onalar o’z farzandlarining haqiqiy inson bo’lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim. Aqliy faoliyatining (bilimlarni egallash, ko’nikma va malakalar) bosqichlari sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
O’quvchilar oldiga maqsad va masalalar qo’ish, o’qishga zarur sharoit va rag’bat yaratish, bilish topshiriqlarini qo’yish, talabalarning o’quv materiali ma’nosini tushinish uchun sharoit yaratish; agar talabalar materialni o’rganish maqsadi va vazifalarini anglamasa, u bilan tanishishga kirisha olmaydi. Pedagogik-psixologiyada, anglangan maqsadga inson faolroq, tezroq erishishi isbotlangan. Shunisi diqatga sazovarki, maqsadlar aniq va amallar maqsadga yo’naltirilgan bo’lsa, inson kam kuch va vaqt sarflab katta yutuqlarga erishadi. Aksincha, aniq anglanmagan maqsad, masalalarning noaniqligi kishiga salbiy ta’sir ko’rsatib, odamni charchatadi.
O’quvchilarning yangi materialni qabul qilishi va uni idrok etishi. Yangi bilimlar olish, o’quv materialni tushinish uchun eng avvalo uni qabul qilish lozim. Qabul qilish-maqsadga yo’naltirilganligi va tanlash xususiyati bilan xarakterlanadigan faol jarayondir. Talabalarning tayyorgarlik darajasi, ular bilimi va hayot tajribasiga bog’liq holda, qabul qilish bevosita, talabalar ongida hissiyot organlari yordamida predmet va hodisalarni aks ettiradi. Bevosita qabul qilishni tashkil etuvchi o’qituvchi atrof voqelikdagi predmetlarni o’ylab talabalarni maqsadga yo’naltirilgan kuzatishlarga o’rgatadi, o’rganilayotgan ob’ektning muhim tomonlari va xususiyatlariga e’tiborini yo’naltiradi. Tajribadan ma’lumki, ba’zan alohida detallar o’rganilayotgan ob’ektning yaxlit obrazini bosib ketadi. Aksincha, qabul qilingan yaxlit obrazning yorqinligi ahamiyatli belgilarni qismlarga bo’lish va uning alohida tomonlarini ko’rib chiqish, ular o’rtasida muayyan aloqalar va munosabatlarni belgilashni qiyinlashtiradi. O’qituvchining vazifasi-atrof-muhitdagi predmet va hodisalarni o’quvchilar tomonidan qabul qilish, kuzatish va frqlashga o’rgatishdir. Buning uchun talabalar oldiga aniq topshiriqlarni qo’yish kerak. Ular predmetni qabul qilishda ko’rishlari, tasavvur qilishlari va tahlil qilishlari lozim. Talabalarning ham amaliy, ham aqliy xarakatlarini qabul qilinayotgan predmet bilan bog’lay olishlariga o’rganishlari ayniqsa muhimdir. O’quvchilar egallagan bilimlarni mustahkamlash va takomillashtirish, ko’nikma va malakalarni shakllantirish.
O’rganilgan materialni mustahkamlash, qabul qilish va idrok yetish jarayonida ro’y beradi. Biroq bunda o’zlashtirilgan bilimlar bundan keyngi takomillashtirishni talab etadi. Mustahkamlashning mohiyati yangi materialni qabul qilishda hosil bo’lgan yangi aloqalarni mustahkmlashdir. Yangi bilimlarni mustahkamlash jarayonida o’quv, ko’nikma va malakalar shakllanadi, ular mustaqil ishlar orqali tekshiriladi. Ularni o’zlashtirish vositasida aniqlangan kamchiliklar oqibati tugatiladi. O’zlashtirilgan materialni mustahkamlash asosan ijodiy xarakterdagi mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Materialni mustahkamlash bo’yicha birinchi mashqlar asosan jamoa holida, bevosita o’qituvchi rahbarligida bajariladi. Mashqlar boshida ancha kuchli talabalar tomonidan bajariladi. Bu ish boshqa talabalar yangi materialni yana bir bor idrok yetishlari uchun qilinadi. Biroq, agar yangi material mazmuni bo’yicha ancha oddiy bo’lsa, uni mustahkamlashni darhol boshlash mumkin. Bilim, ko’nikma va malakalarni qo’llash. Bilimlarni takomillashtirishning eng samarali yo’llaridan biriularni qo’llashdir. Fikrimizcha, bilim, ko’nikma va malakalarni to’laqonli o’zlashtirishga ularni o’zgarayotgan sharoitda faol mustaqil qo’llash sharoitlardagina yerishish mumkin.
Bilim, ko’nikma va malakalarni qo’llash jarayoni talabalarning mustaqillik rolini sekin-asta va izchil oshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda o’qituvchi yutuq va kamchiliklarni nazorat qilish va tahlil yetish uchun eng qulay sharoitlarni yaratadi. Bilish faoliyatining yuqorida ko’rilgan bosqichlari dialektik murakkab aloqada bo’lib, amaliy jihatdan ajralmasdir. Alohida bosqichlar va ularning o’zaro aloqasini o’rganish bilish faoliyatining ichki mohiyatini to’g’ri tushinishga, talabalarning turli darajadagi bilish faoliyatining xos xususiyatlarini aniqlashimizga imkon beradi Boshlang’ich sinflarda o’tiladigan ona tili, matematika, o’qish, odobnoma, tabiatshunoslik darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki ularning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshlang’ich ta’lim darslariga o’quvchilar qiziqishini oshirishga alohida e’tibor berish lozim. Chunki bolalar boshlang’ich sinflardanoq « dars » degan muqaddas so’zdan bezib qolmasliklari lozim. Bugungi kunda o’quvchilarni darsga bo’lgan qiziqishlarini oshirish uchun tajribali o’qituvchilar turli didaktik o’yinlardan foydalanishmoqda.
Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi faollikni oshirish orqali ularning o’zaro harakati ta’sir ostida bilimlarni o’zlashtirishni kafolatlash, shaxsiy sifatlarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Ushbu usullarni qo’llash dars sifati va samaradorligini oshirishga yordam beradi. Uning asosiy mezonlari- norasmiy bahs-munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish, mustaqil o’qish, o’rganish, seminarlar o’tkazish, o’quvchilarni tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriq, vazifalar berish, yozma ishlar bajarish va boshqalarda iborat. Interfaollik, bu - o’zaro ikki kishi faolligi, ya’ni, bundan o’quv- biluv jarayoni o’zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter aloqasi) yoki o’qituvchi - o’quvchilarning o ‘zaro muloqotlari asosida kechadi. Interfaollik - o’zaro faollik, harakat, ta’sirchanlik, o’quvchi - o’qituvchi, o’quvchi - o’quvchi suhbatlarida sodir bo’ladi. Interfaol usullarning bosh maqsadi - o’quv jarayoni uchun eng qulay muhit va vaziyat yaratish orqali o’quvchining faol, erkin, ijodiy fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini ishga solishga muhit yaratish. Bunday darslar shunday kechadiki, bu jarayonda bironta ham o’quvchi chetda qolmay, eshitgan, o’qigan, ko’rgan bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin bildirish imkoniyatlariga ega bo’ladilar. O’zaro fikr almashish jarayoni hosil bo’ladi. Bolalarda bilim olishga havas, qiziqish ortadi, o’zaro do’stona munosabatlar shakllanadi. Interfaol ta’lim o’z xususiyatiga ko’ra didaktik o’yinlar orqali evristik (fikrlash, izlash, topish) suhbat - dars jarayonini loyihalash orqali muammoli vaziyatni hosil qilish va yechish orqali kreativ - ijodkorlik asosida axborot kommunikatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirish metodlarini o’z ichiga oladi. Axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida ta’lim o’z navbatida kompyuter dasturlari yordamida o’qitish, masofadan o’qitish, internet tarmoqlari asosida o’qitish, media - ta’lim metodlaridan iborat. Boshlang’ich ta’limda o’quvchilarning yosh hususiyatlari, savodxonlik darajalari, shaxsiy tabiatlariga ko’ra didaktik o’yinlar orqali evristik suhbatlar loyihalashtirish asosidagi metodlar keng qo’llanilmoqda. Agar o’qitish jarayonida har bir o’quvchi o’zining o’zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta’minlagan bo’lar edi. Bunday holatni faqat tabaqalashtirgan ta’lim orqaligina amalga oshirish mumkin. Endi ta’lim jarayonlarini didaktik o’yinlar orqali amalga oshirish haqida fikr yuritamiz: Interfaol o’yinli metodlar o’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ular o’quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega.
Interfaol o’yinlarning asosiy turlari: intellekual (aqlli) va harakatli hamda aralash o’yinlardan iborat. Bular o’quvchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, ma’naviy, ma’rifiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirkorlik, bunyodkorlik, mehnat, kasbiy ko’nikmalarni rivojlanishiga yordam beradi. Bu metod o’quvchini ichki imkoniyatlarini ishga tushishiga, o’ylashga, erkin fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikga yetaklaydi. Ayniqsa, unda atrof -muhit, hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to’siqlarni qanday yengish va tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini shakllantiradi. Ta’lim - tarbiya jarayonida asosan o’quvchilarda ta’lim olish motivlarini, ularni turi yo’lanishlardagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror kasbga moyilliklarini ko’rsatadigan, interfaollikkka asoslangan didaktik o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Interfaol o’yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa yo’nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o’quvchilarda tahlil qilish, hisoblash, o’lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qaabul qilish, guruh yoki mustaqil jamoa tarkibida ishlash, nutq o’stirish, til o’rgatish yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi. Umumiy o’yinlar nazariyasiga ko’ra, mavjud barcha o’yin turlarini tasniflashga ularni funksional, mavzuli, konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o’yinlarga ajratiladi. Interfaol o’yin turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga rioya qilish yaxshi natijalar beradi. -ishtirokchilarni tarkibi bo’yicha, ya’ni o’g’il bolalar, qiz bolalar yoki arlash guruhlar uchun o’yinlar :-ishtirokchilarning soni bo’yicha - yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o’yinlar: - o’yin jarayoni bo’yicha fikrlash, o’ylash, topag’onlik, harakatlarga asoslangan, musobaqa va boshqalarga yo’naltirilgan; -vaqt me’yori bo’yicha - dars, mashg’ulot vaqtining reja bo’yicha ajratilgan qismi, o’yin maqsadiga erishguncha, g’oliblar aniqlanguncha davom etadigan o’yinlar. Bularning bari o’quvchilarga fanlararo bog’liqlikni o’rgatish orqali ularda olam tuzilishini ilmiy asoslarini to’liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiyta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
O’quvchi matnni to’g’ri, tez, tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi. O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat ta’lim standarti talablari bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv-biluv ko’nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan o’qish ta’limida insonning, avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga boigan inti-lishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda “O’qish kitobi” darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o’rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do’stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga mo’ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiyommabop asarlar kiritiladi.
|
| |
