Noinersial sanoq tizimlari reja
NOINERSIAL SANOQ TIZIMLARI
REJA:
1.Sanoq tizimi
2.Enertsial va noinertsial sanoq
sistemasi
3.Galiley – Nyuton mexanikasidagi
nisbiylik prinsipi
1.Sanoq tizimi
Sanoq tizimi – sonlarni maxsus belgilar
(raqamlar)to’plami yordamida yozish
usuli. Sanoq tizimining pozitsion va
nopozitsion
ko’rinishlari
mavjud.
Nopozitsion sanoq tizimi rim raqami
bilan, pozitsion sanoq tizimi esa biz
o’rgangan va arab raqamlari bilan (aslida
hind raqamlari) deb ataladigan belgilar
bilan yoziladi. Pozitsion sanoq tizimida
o’rniga qarab raqamning qiymati
o’zgarib boradi. Masalan, 34 soni 4 ta
birlik va 3ta o’nlikni bildiradi. Agar
ularning o’rni almashtirilsa 43 soni hosil
bo’ladi. Bu sonda 3 ta birlik va 4 ta o’nlik
mavjud, ya’ni 3 ning qiymati 10 marta
kamaydi va aksincha 4 ning qiymati 10
barobar oshdi. Bunday o’nlik sanoq
tizimidagi sonlarning raqamlari uni 10 lik
asos darajalari yig’indisida tasvirlashning
koeffitsiyentlari hisoblanadi. Hisoblash
mashinalarida odatda D.V. Leybnits taklif
qilgan 2 lik sanoq tizimi ishlatiladi.
Bunday sonlarni tasvirlash uchun 2 ta – 0
va 1 raqamlaridan foydalaniladi. 2 lik
sanoq tizimining ishlatilishi EHMlar
quriladigan elementlarning faqat 2 ta
turg’un ishchi holarda bo’lishi bilan
bog’liq. Bu elementlar kalitlarga o’xshash
bo’lib ular yozilgan yoki o’chirilgan
holatlarda bo’ladi. Uchinchi holat yo’q.
bu holatlarning biriga 1, ikkinchisiga 0
mos qo’yisa bunday elementlarning
ketma – ketligi ikkilik sanoq tizimidagi
songa mos keladi.
2.Enersial va noinersial sanoq sistemasi
Moddiy nuqtaning harakati makon va
zamonda o’rganiladi, bu vazifani esa
dekart koordinata sistemasi va unga
berkitilgan soat majmuasi o’taydi qayd
etilgan edi. Agar sanoq sistemalari bir –
birlariga nisbatan tinch yoki tig’ri chiziqli
tekis harakat qilishayotgan bo’lsa va
ularning
birortasida
Nyuton
dinamikasining qonunlari o’rinli bo’lsa,
unda bu sistemalar intersial sanoq
sistemalari bo’ladi.
Intersial qonuni haqida fikir XVII-asrning
boshlarida mashhur italiyalik fizik
G.Galiley tomonidan aytilgan bo’lib, u
Yerga tortilishi, havoning ishqalanishi va
qarshiligi kabi turli ta’sirlardan ozod
bo’lgan jism ideal hollarda o’zgarmas
tezlik bilan abadiy harakat qilishi kerak,
demak to’g’ri hulosaga keldi. Fransuz
fiziga va matematigi Rene Demart bu
hulosani rivojlantirib, erkin jism o’zining
to’g’ri chiziqli haraktini davom ettirishga
intiladi deb uqtiradi.
Nyuton o’zidan oldin o’tgan olimlarning
xulosalariga hamda o’zining kuzatishlari
va tajribalari natijasiga asoslanib,
inersiya qonuni dinamikaning I-qonuni
sifatida qabul qiladi va quydagicha
tarifladi: “Agar biror jismga boshqa
jismlar yoki tashqi kuch ta’sir etmasa u
o’zining nisbiy tinch yoki to’g’ri chiziqli
tekis harakat holatini saqlaydi.
Nyutonning I-qonuni matematik nuqtai
nazardan quyidagicha yozish mumkin:
F=0 bo’lsa, V=0 yoki V= const bo’ladi.
Jismlar o’zining tinch yoki to’g’ri chiziqli
tekis
harakat
holatini
saqlash
qobiliyatiga inertsiya (lotincha “qotib
qolishlik”, “harakatsizlik” demakdir)
deyiladi. Shuning uchun Nyutonning I –
qonuni inertsiya qonuni deb ham
yuritiladi.
Nyutonning I - qonuni har qanday sanoq
sistemasida
ham
bajarilavermaydi.
Nyutonning I – qonuni bajariladigan
sanoq sistemasiga enertsial sanoq
sistemasi deyilib, bajarilmaydigan sanoq
sistemasiga noenertsial sanoq sistemasi
deb ataladi.
Inersiya kuchlari faqat noinertsial sanoq
sistemadagina ta’sir qiladi.
Inertsiya kuchlari odatdagi Nyuton
kuchlaridan farq qilib, ularni yuzaga
kelish sabablarini jismlarni o’zaro
ta’siridan chiqarib bo’lmaydi.
Inertsiya kuchlari uchun Nyutonning III –
qonunini qo’llab bo’lmaydi.
3.Galileyning nisbiylik prinsipi
Galileyning
nisbiylik
prinsipi
–
Nyutonning klassik mexanikasida barcha
intersial sanoq tizimining fizikaviy teng
huquqlilik prinsipi. Bu holat mexanika
qonunlari birday bo’lganida namoyon
bo’ladi. Biror inersial sanoq tizimida
o’tkaziladigan har qanday mexanik
tajribalar asosida muayyan tizim tinch
holatda yoki to’g’ri chiziqli tekis
harakatda ekanligini aniqlab bo’lmaydi.
Bu holatni birinchi bo’lib 1636-yilda
G.Galiley aniqlagan.
Moddiy nuqtaning harakati nisbiydir;
uning holati, tezligi, trayektoriyasining
shakli ushbu harakat qaysi intersial
sanoq tizimi (sanoq jismi)ga nisbatan
qarshiligiga bog’liq. Shuning bilan birga
klassik mexanika qonunlari barcha
inersial sanoq tizimlarida birday bo’ladi.
Mexanik xarakatning nisbiyligi va
mexanika qonunlarining turli inersial
sanoq tizimlarida birday bo’lishi G. n. p.
mazmunini tashkil qiladi. Matematik
jihatdan
G.
n.
p
mexanika
tenglamalarining
harakarlanayotgan
nuqtalar koordinatalarini (vaqtning ham
inersial sanoq tizimidan boshqsiga
o’tishdagi almashtirishlarga – Galiley
almashtirishlariga
nisbatan
invariantligini) ifodalaydi.
Inersial sistemaning tinch holatda yoki
to’g’ri chiziqli tekis harakatda ekanligini
sistemaning ichida o’tkazilgan hech
qanday mexanik tajribalar yordamida
aniqlab bo’lmaydi. Mexanika nuqtai
nazardan xamma inersial sistemalar
mutlaqo ekvivalentdir. Ulardan istalgan
birini tinchlikda deb hisoblab, boshqa
hamma
inersial
sistemalarning
tezliklarini unga nisbatan aniqlash
mumkin.
Bu hulosa nisbiylikning mexanik prinsipi
yoki Galileyning nisbiylik prinsipi deb
yuritiladi.
Eynshteynning nisbiylik nazariyasi bu
hulosani umumiylashtiradi: sistemaning
ichida o’tkazilgan elektrik, yorug’lik yoki
boshqa hodisalarga xos tajribalar
yordamida, umuman sistema ichida
o’tkazilgan har qanday tajriba yordamida
xam sistemaning to’g’ri chiziqli tekis
harakatini payqab bo’lmaydi deb
tasdiqlaydi.
FOYDALANILADIG ADABIYOTLAR
1. S.E Frish, A.V Timoreva “UMUMIY
FIZIKA”
2. I.V Savelyev “UMUMIY FIZIKA KURSI”
1 – qism
3. S.X Astanov “UMUMIY FIZIKA
KURSIDAN MA’RUZALR MATNI
http://fayllar.org
| 