MAVZU: Shaxsning kasbiy etikasi va induvidual xususiyatlar
REJA:
1. Shaxsning kasbiy etikasi.
2. Temperament va kasbni egallash masalasi. Faoliyatning individual uslubi va temperament.
3. Xarakter va uning turlari.
Etika bo’yicha izohli lug’atda ushbu tushuncha ma’nosi quyidagicha: “Kasb etikasi
(yoki kasbiy axloq) – bu odamlarning kasb faoliyatidan kelib chiqadigan o’zaro
munosabatlarining axloqiy xarakterini ta’minlaydigan qonuniyatlardir”.
Bunday qonuniyatlarning kelib chiqishi va rivojlanishi inson axloqi
yo’nalishlaridan birini aks ettiradi, chunki ular shaxs qadrini va shaxslararo munosabatlarda
odamiylikning yuzaga kelishiga yordam beradi.
Kasb etikasining kategoriyalari. Har bir fanning o‘z kategoriyalari bo‘lgani kabi
o‘smirlik davri yoshlarning ham kasb etikasi va estetik madaniyati kategoriyalari mavjud.
«Kategoriya» so‘zi yunoncha bo‘lib, lug‘aviy ma’nosi «hukm», «guvoh», «ifodalash»,
«ta’rif berish», «fikr aytish» demakdir. Kasb etikasi fanining kategoriyalari boshqa
fanlarning kategoriyalaridan o‘zining bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi:
Birinchidan, etika kategoriyalari faqat axloqshunoslik sohasida emas, balki boshqa fan
sohalarida ham qo‘llaniladi. Har qanday nazariya, kashfiyot va ilmiy qarashning zaminida
ma’lum qadriyat bor, ya’ni u mazkur ish nima maqsadda qilingan, u yaxshimi yoki yomonnarsami, degan savoldan tashqarida bo‘lolmaydi. SHunday qilib, amaliyotda axloqiy
faoliyatdan tashqarida bo‘lgan narsaning o‘zi yo‘q.
Ikkinchidan, etika kategoriyalari (masalan, vatanparvarlik, adolat, javobgarlik va h.k.)
bir vaqtning o‘zida boshqa fanlar – siyosiy, iqtisodiy va huquqiy fanlarning ham
kategoriyalari hisoblanadi. Bu axloqiylikning, uning in’ikosi bo‘lgan axloq
kategoriyalarining sintez qilish xususiyatiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Sintez, bir tomondan,
axloqiy tarbiya uchun boshqa fan jabhalarini o‘zida mujassamlashtirgan holda ish ko‘rishini
ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, boshqa fan kategoriyalariga axloqiy mazmun bag‘ishlashini,
ularning axloqiylikdan tashqarida emasliklarini ham ko‘rsatib beradi.
Uchinchidan, etika kategoriyalari o‘zining keng qamrovliligi bilan ajralib turadi. Bu
kategoriyalar inson hayotining barcha jabhalarini, ya’ni tug‘ilishidan hayotining so‘nggi
kunlarigacha bo‘lgan mehnat, sevgi, kundalik odob-axloq, xulq, muomala – hammasini
o‘zida umumiy tarzda aks ettirishi bilan ajralib turadi.
To‘rtinchidan, etika kategoriyalari kishilar xatti-harakatlari, xulq-avtorlarini jamiyat
talablari nuqtayi nazaridan ma’qullash yoki qoralash, ya’ni axloqiy baholash xususiyatiga
egadir.
O‘smir shaxsining etika kategoriyalariga quyidagilar kiradi:
Yaxshilik va yomonlik. «YAxshilik» tushunchasi va uning mohiyati. YAxshi deganda,
odatda, kishining biror talabiga to‘la javob beradigan, unga yoqadigan, ma’lum bo‘lgan
xatti-harakatlar, narsalarning ijobiy sifatlari tushunilsa, yaxshilik deganda esa ixtiyoriy
ravishda biror kishining manfaatini ko‘zlab ish tutish, unga manfaat etkazish, xayrli, ezgu
ishlarni amalga oshirish tushuniladi. YAxshilik o‘zining kundalik oddiy tushunchasidan
tashqari, etika fanining kategoriyasi sifatidagi ta’rifiga ham egadir.
Yaxshilik deb, tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan hamma voqea, hodisa va vujudga
kelayotgan narsalarning insonni e’zozlaydigan, uning manfaat va ehtiyojlarini
qondiradigan, axloqiy ideallariga mos keladigan, odamgarchiligining o‘sishini har
tomonlama ta’minlaydigan, pirovardida baxtli hayot kechirishiga xizmat qiladigan barcha
ijobiy tomonlarining yig‘indisiga aytiladi.
«Yomonlik» tushunchasi va uning mohiyati. YOmon odam deganda, odatda, fe’l-atvori
buzuq, yaramas, razil odam; yomonlik deganda esa, o‘zining fe’l-atvori, qilgan ishlari bilan
atrofdagilarga zarar etkazuvchi axloqan buzuq, yaramas odamlarning xatti-harakatlari
tushuniladi.
Umuman olganda, yaxshi xulq egasi bo‘lish – yaxshilik, yomon xulqlilik yomonlik
hisoblanadi. Chunonchi, jamiyatning moddiy va ma’naviy farovonligini oshirishga qarshi
qaratilgan barcha xatti-harakatlar yomonlikdir.
Yomonlikni oddiy tushunish va falsafiy, ya’ni kategoriya sifatida tushunish mavjud.
Yomonlik deb, jamiyatning rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi, kishilarning axloqiy
ideallariga, ular e’zozlaydigan qadriyatlarga zid keladigan, baxtga erishishga, odamlar
orasidagi munosabatlarda axloqiy taraqqiyotning qaror topishiga va insoniylikning o‘sishiga
zid keladigan xatti-harakatlarni o‘zida mujassamlashtirgan tushunchalar yig‘indisiga
aytiladi.
Yaxshilik va yomonlik to‘g‘risida hadislarda shunday deyilgan: «YAxshilaringiz
xushxulq bo‘lib, kishilarga yon beruvchi, ya’ni atrofida yaxshi hayot kechirishga imkon
beruvchi kishilardir. Yomonlaringiz mahmadona, dilozor, kishilar rohatini buzuvchi
kishilardur».
«Yaxshilaringiz farzni yaxshi ado etuvchi kishilardir»
«Yaxshilaringiz o‘z aqliga, oila va a’zolariga yaxshi bo‘lganlaringizdir».
«Kimga yaxshilik qilay», – deb so‘ragan sahobaga uch marta «onangga» deb,
to‘rtinchisida «otangga» deb aytdilar. «YA’ni yaxshilikni onangga, onangga, onangga,
so‘ngra otangga qil, dedilar».
Vijdon va vijdonsizlik
«Vijdon» kategoriyasi. Vijdon deganda, odatda, kishining o‘z xatti-harakati, qilmishi,
yurish-turishi uchun odamlar, jamoatchilik oldidagi mas’uliyat tuyg‘usi tushuniladi. Vijdon
deb o‘smir Shaxs ining o‘z axloqiy xatti-harakatlarini va bu xatti-harakatlarga bog‘liq
bo‘lgan his-tuyg‘ulari, kechinmalarini davlat, jamiyat tomonidan joriy qilingan axloqiy
normalar nuqtayi nazaridan baholovchi va nazorat qiluvchi ichki tuyg‘ularining majmuasiga
aytiladi. Vijdonning tarkibiy tuzilishi, birinchidan, o‘ziga nisbatan tanqidiy munosabatda
bo‘lish, erishgan muvaffaqiyatlardan o‘zini yo‘qotmaslik, ichki jihatdan qoniqish hosil
qilish, ikkinchidan, o‘z shaxs iy manfaatlaridan kechib, o‘zini jamiyat manfaatlari yo‘lida
baxshida etish kabi ichki tuyg‘ularni qamrab olganligini ko‘ramiz.
Vijdon insonning faqat o‘ziga, o‘z xatti-harakatlarigagina emas, balki boshqa
kishilarga, ijtimoiy manfaatlarga munosabatini ham ifoda etadi. «Vijdonning buyuk qudrati
bor, – deb yozgan edi qadimgi yunon mutafakkiri Sitseron, – gunohsizni har qanday
qo‘rquvdan forig‘ etgani holda va gunohkorning tasavvurida u o‘zi loyiq bo‘lgan hamma
jazolarni muttasil tiklagani holda, ikkovini ham baravar hayajonga solib turadi».
Burch, or-nomus va qadr-qimmat
«Kasb burchi» tushunchasi va uning ahamiyati. Inson ijtimoiy mavjudoddir. U jamiyat
hayotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida ko‘p qirrali faoliyat yuritadi, ana shu jarayon
davomida turli xil kishilar, guruhlar bilan aloqada bo‘ladi. Har qanday aloqadorlik esa
odamga qandaydir majburiyat yuklaydi, ana shu majburiyatni bajarish burchni keltirib
chiqaradi. Shunday qilib, burch, oddiy qilib aytganda, ado etilishi, bajarilishi shart bo‘lgan
vazifa, majburiyatdir.
Burchning manbaini, asosini ijtimoiy manfaatlar tashkil etadi. Burchda manfaat
buyruq shaklida maydonga chiqadi. «Or-nomus («sha’n»)va «qadr-qimmat» kategoriyalari.
Or deganda, odatda, o‘ziga nomunosib yoki ep ko‘rmagan ishdan, narsadan xijolat tortish,
uyalish, nomus qilish tushunilsa, nomus deganda kishining o‘z obro‘sini ulug‘lashi va
ardoqlashi, ori yat, diyonat, uyat-andisha qilish, sharm, hayo tushuniladi. SHunga ko‘ra,
oriyatli odam deb or-nomusini biladigan, o‘z obro‘yini qadrlaydigan kishilarga aytilsa;
nomusli odam deb uyat-andishani biladigan, sharm-hayoli kishilarga aytiladi. Or-nomus»
kategoriyasi bilan bir qatorda inson faoliyatining axloqiy tomonlarini ifodalovchi «qadrqimmat» kategoriyasi ham mavjud.
Qadr-qimmat deb o‘smir shaxs ining jamiyatda, kishilar orasida tutgan o‘rni, topgan
obro‘si, hurmati va nufuziga aytiladi. «Or-nomus» kategoriyasi Shaxs axloqining tashqi
tomonlarini ifodalasa, qadr-qimmat kategoriyasi esa insonning o‘z-o‘zini anglashi va
nazorat qilishini ifodalaydi. Qadr-qimmat o‘z qadrini anglash shakli bo‘lib, insonni
kamsitadigan, xo‘rlaydigan va shu bilan uning boshqa kishilar ko‘z o‘ngida o‘z qimmatini
yo‘qotishiga sabab bo‘ladigan qiliqlarga yo‘l qo‘ymaydigan to‘siq hisoblanadi.
Yuqorida zikr qilingan axloq kategoriyalaridan tashqari, «baxt», «hayotning ma’nosi»,
«imon», «adolat» kabi kategoriyalar ham mavjuddir.
Bu kategoriyalar, garchand umumiy kategoriyalar bo‘lsa-da, o‘smirlik Shaxs ining
amaliy faoliyatida qo‘llanishida aniqlik, ya’ni o‘ziga xoslik kasb etadi.
Muomala madaniyati. Odamlar bilan muomala qilish sana’ti ham har bir kishidan
katta mahoratni talab qiladi. Har qanday lavozimga nomzod deb qaralayotgan odamdan
bunday fazilat bo’lishi va bu fazilat har qanday sharoitda namoyon bo’ishi maqsadga
muvofiqdir. Siz mehmonxonada, restoranda, kutubxonada yoki laboratoriyada
ishlashingizdan qat’iy nazar, eng muhimi - o’z fikringizni aniq va ravshan ifoda eta
olishingizdir. Bu esa sizning muvaffaqiyatingizga zamin yaratadi.
Har bir odam o’z fikrini og’zaki yoki yozma ravishda ifodalay bilishi lozim. Sizning
o’z individualingizni saqlab qolishga intilishingiz va o’zingiz tanlab olgan hamkorlaringiz
bilan ishlashni xohlashingiz - sizning “jamoaning yaxshi o’yinchisiga” aylanishingizga olib
keladi. Nomzodning bo’lajak lavozimga ishga o’tish maqsadida suhbatda ishtirok etishining
samaradorligi uning kommunikativligi va shaxslararo muomala qilish qobiliyatlarining
rivojlanganligiga bog’liqdir.
Masalan, agar suhbat mobaaynida ish beruvchining ko’zlariga qarashga tortinsangiz,
u sizni o’ziga ishonmaydigan odam deb o’ylaydi. Muloqotlarda passiv emas, balki faol
qatnashuvchi bo’lishga intiling va savol-javob qilishni o’rganing. Shu sabab bilan siz
ritorika usullarini, imo ishoralar va mimikalar yordamida suhbatlashishni o’rganing, suhbat
davomida o’zingizni tutib turishni, xulqingiz yaxshi bo’lishini ta’minlang shunda siz qay
ishda bo’lmang, qay lavozimni egallamang, sizga doim muvaffaqiyatlar hamroh bo’ladi.
Kommunikatsiya. Kommunikatsiya - bu odamlarning o’zaro ish faoliyatidagi bir -
biri bilan bo’lgan axborot ayirboshlashuvi. Boshqacha aytganda, kommunikatsiya – bu
muloqot.
Har qanday ma’lumotni ishoralar tizimi orqali uzatish mumkin. Bu borada verba lva
noverbal kommunikatsiya turlarini ajratmoq lozim. Verbal – kommunikatsiya – bu
nutq. Noverbal - nutqsiz, so’zlashuvsiz kommunikatsiyadir. Noverbal kommunikatsiya
usullari nutq bilan so’zlashuvni to’ldiradi. O’rtacha olganda kishi bir kunda 30 daqiqa
atrofida so’zlashadi. Verbal kommunikatsiya orqali axborotning taxminan 7% uzatiladi
(ishbilarmonlar orasida muloqotda 35%), noverbal muloqotda sea 60% dan 70% gacha
axborot uzatiladi. Shuning uchun ham, ming marotaba eshitgandan ko’ra, bir marotaba
ko’rgan afzal deyishadi. Boshqacha aytganda, noverbal kommunikatsiya nutqiy
so’zlashishga qaraganda ma’lumotlarga ancha boydir.
Verbal kommunikatsiya. Ritorika. Verbal kommunikatsiya - bu so’zlashish. Ritorika
- notiqlik sana’ti bo’lib kishidan chuqur bilim, yuksak madaniyat va maxsus ijrochilik
salohiyati (chiroyli va ta’sirchan ovozi, aniq va ravshan talaffuzi) ni talab qilgan. Miloddan
avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonda yuzaga kelib, miloddan avvalgi III-II asrlarda tizimli
fan shaklini olgan. Ishbilarmonlik ritorikasi - bu samarali, tasdiqlovchi va asoslangan
so’zlashuv haqidagi fan.
Temperament. Faoliyatning individual uslubi va temperament.
Insonning ruhiy olami beto‘xtov harakatlar majmuasidan iborat bo‘lib, biri ikkinchisini
bevosita taqozo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o‘xshash tarzda hukm suradi. Xuddi
shu bois shaxs ruhiyatida tashqi atrof-muhit to‘g‘risidagi taassurotlar, o‘tmish xotiralari,
kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish-istaklar, maqsad va tilaklar,
mulohaza, fikr va muammo, hissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o‘zaro
o‘rin almashtirib turish evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy
olam kechishi, uning sur’ati, mazmuni, shakli, ko‘lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo‘lishi kuzatiladi. SHuning uchun
bo‘lsa kerak, insonlar tabiat hodisalariga, ijtimoiy turmush voqeliklariga, omillariga, ta’sir
kuchlariga tez yoki sekin, engil yoki mushkulot bilan javob qaytarishga moyillik
ko‘rsatadilar.
Psixologiyada temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlar o‘rtasida
muayyan darajada tafovut mavjudligi alohida ta’kidlanadi, ular orasidagi farqlarni ajratib
ko‘rsatish maqsadida quyidagicha belgilar kiritiladi va o‘ziga xos tarzda tavsiflab beriladi,
ularning ayrimlarini ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq.
Favqulodda temperamentning bir xil xususiyatlari motiv, psixik holat va hodisalardan
farqli o‘laroq, aynan shu shaxsning o‘zida, uning turli faoliyatlarida, muomalasida
ifodalanadi.
Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo‘lganligi tufayli
inson hayoti va faoliyati (umri) davomida yoki uning muayyan bir bo‘lagida (ta’sirga
beriluvchanligi sababligidan qat’i nazar) barqaror, o‘zgarmas va mustahkamdir. YAkkahol
shaxsga dahldor temperamentning turli xususiyatlari o‘zaro bir-biri bilan g‘ayriqonuniy
ravishda birlashgan bo‘lmasdan, balki ular o‘zaro bir-biri muayyan qonuniyat asosida
mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini tavsiflovchi o‘ziga xos tuzilmani
vujudga keltiradi.
Temperamentning fiziologik asoslari: qadimgi yunon olimi Gippokrat ta’limotiga
binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o‘zaro bir-biridan tafovutlanishi,
ularning tana a’zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda joylashuviga
bog‘liq ekanligi tasavvur qilinadi. Gippokrat ta’biricha, inson tanasida to‘rt xil suyuqlik
(xilt) mavjud bo‘lib, ular o‘t yoki safro (yunoncha «chole»), qon (lotincha sanguis yoki
sanguinis), qora o‘t (yunoncha melas «qora», chole «o‘t»), balg‘am (yunoncha «phlegma»)
kabilardan iboratdir. Uning mulohazasicha:
– o‘tning xususiyati – quruqlikdir, uning vazifasi tana a’zolarida quruqlikni saqlab
turish yoki badanni quruq tutishdir;
– qonning xususiyati issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir;
– qora o‘tning xususiyati namlikdir, uning vazifasi badan namligini saqlab turishdir;
– balg‘amning (shilimshiq moddaning) xususiyati sovuqlikdir, uning vazifasi badanni
sovitib turishdan iboratdir.
Gippokrat ta’limotiga muvofiq har bir insonda shu to‘rt xil suyuqlik mavjud bo‘lib,
uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha temperamentum)lardan
qaysi biri salmoqliroq bo‘lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar,
chunonchi xolerikda sariq o‘t, sangvinikda qon, flegmatikda balg‘am, melanxolikda qora
o‘t ustun bo‘lishi ta’kidlanadi.
Yirik rus psixologlaridan biri B.M. Teplov (1896–1965) va uning shogirdlari,
maslakdoshlari I.P. Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari
xususiyatlarining o‘ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo‘ldilar. Ular nerv-fiziologik
jarayonlarning nozik qirralarini o‘rganishga maxsus moslamalar yordami bilan
o‘zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni (omillarni) matematik statistika
metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar.
Shuningdek, B.M. Teplov ilmiy maktabining namoyandalari tomonidan ijobiy va
tormozlovchi shartli reflekslarning hosil bo‘lish tezligini tavsiflovchi individual
xususiyatlar turkumi ham ta’riflab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida
ifodalanuvchi nerv sistemasining notanish xususiyati dinamiklik deb nomlangan ham tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual
xususiyatlari qo‘zg‘alish jarayoni to‘xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan
xususiyatni (yangi xislatni) labillik deb atay boshlaganlar. SHuning bilan birga nerv
sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to‘g‘risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan,
chunonchi, senzitivlik, reaktivlik va hokazo.
Turli temperament tipiga mansub insonlarda har xil xarakter xususiyatlari, shaxs
sifatlari, holatlari ro‘y beradi.
Sangvinik yuksak reaktivlik. Bo‘lar-bo‘lmas narsalarga qattiq xoxolab kulaveradi.
Muhim bo‘lmagan fakt qattiq jahlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan hamma narsalarga tetik
va zo‘r qo‘zg‘alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va harakatlari yaqqol ko‘rinib turadi.
Uning aft-basharasiga qarab kayfiyatining qandayligini, narsalarga yoki odamga bo‘lgan
munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tez bir joyga to‘playdi.
Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va
yoruqlik qo‘zg‘ovchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda g‘ayratli va ishchan,
darslarda tez-tez qo‘l ko‘tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin, yangi
ishlarga g‘ayrat bilan kirishadi. Faolligi va reaktivligi muvozanatli. Uni intizomga chaqirish
oson. U o‘z hissiyotlarining namoyon bo‘lishini va o‘zining ixtiyorsiz harakatlarini tez
ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi,
diqqatini tez to‘playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir. Harakatlari nihoyat darajada silliqlik
xususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda o‘zgaruvchan. U
yangi kishilar bilan tez kirishib ketadi. YAngi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan
o‘rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez ko‘cha oladi. Malakalarni tez o‘zlashtiradi va tez
qayta o‘zgartiradi. Aqli ixcham. Ekstrovertlik xususiyatiga ega. O‘tgan va kelajak hayot
haqida tasavvurlariga qaraganda quyiroq tashqi taassurotlarga javob beradi.
Xolerik xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik hamda faollik bilan
ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi. SHuning uchun u tinimsiz o‘zini
ushlay olmaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq silliq va ko‘proq qotib
qolgan. Shuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta barqarorlik, zo‘r qat’iylik bor,
diqqatini ko‘chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga
etkazadi, ammo unga qiziqsa.
Flegmatik – senzitivligi sust, hissiy qo‘zg‘aluvchanligi oz, kuldirish, jahlini chiqarish,
kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u vazminligicha
qolaveradi. Katta ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda ham osoyishtaligini buzmaydi. Imoishoralari oz, harakatlari ifodasiz. G‘ayrati ishchanligi bilan ajralib turadi. YUksak faolligi
oz, reaktivligidan ancha ustunlik qiladi. CHidamliligi, matonati, o‘zini tuta bilish bilan
ajralib turadi. Harakatlarining tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik
bilan to‘playdi. Rigid (qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan ko‘chiradi. YAngi sharoitga
qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. YAngi odamlarga qiyinchilik bilan qo‘shiladi.
Tashqi taassurotlarga qiyinchilik bilan javob qaytaradi.
Melanxolik – yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak (sezgi chegaralari
yuqori). Arzimagan sababga ko‘ra, ko‘zlaridan yosh oqib ketaveradi. Nihoyatda arazchan,
sekin yig‘laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. O‘ziga ishonmaydi, tortinchoq,
ozgina qiyinchilik tug‘iladigan bo‘lsa, qo‘lini yuvib qo‘ltig‘iga urib qo‘ya qoladi.
G‘ayratsiz, qat’iy emas. Diqqati tez chalg‘iydi, barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid
(qotib qolgan). Introvertlik xususiyatiga ega
Temperament lotincha «temperamentum» so‘zidan olingan bo‘lib, «aralashma» degan
ma’noni anglatadi. Temperament to‘g‘risidagi dastlabki ta’limotni yunon olimi Gippokrat
(eramizdan oldingi 460–356-yillarda yashagan) yaratgan bo‘lib, uning tipologiyasi hozirgi
davrgacha qo‘llanilib kelinmoqda
Psixikaning individual jihatdan o‘ziga xos, tabiiy shart- lashgan dinamik ko‘rinishlari
majmui kishining temperamenti deyiladi.
Gippokratning to‘rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya’ni «temperament»
tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, holerik, flegmatik, melanxolik) ramziy
ma’noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo‘llanilib kelinmoqda. Organizmda
suyuqliklarning aralashuvi (u qonning ko‘pligi bilan xarakterlanadi) sangvinik temperament
(lotin tilidagi «sangvis» – «qon» so‘zidan olingan); limfa ko‘p bo‘lganda flegmatik
temperament (grekcha
«flegma» – shilimshiq parda degani); sariq o‘tning ko‘payganligini holerik
temperament (grek tilidagi «hola» – «o‘t» so‘zidan olingan); qora o‘t ko‘p bo‘lganda
melanxolik temperament (grekcha «melayna hole» – «qora o‘t») deb ataladi.
Kishining temperamenti qanaqaligi haqida tasavvur odatda shu shaxsga xos bo‘lgan ayrim psixologik xususiyatlar asosida vujudga keladi.
Psixik faollikka ega bo‘lgan, atrofda bo‘layotgan hodisalarga tez munosabat
bildiruvchi, taassurotlarini tez-tez o‘zgartirishga intiluvchi, ko‘ngilsizliklarni nisbatan engil
o‘tkazib yuboruvchi, jonli, harakatchan bo‘lgan kishi sangvinik deyiladi.
Yuragi keng, barqaror intilish va kayfiyatga, doimiy va chuqur his-tuyg‘uga ega,
harakatlari va nutqi bir maromida bo‘lgan, ruhiy holatini tashqi tomonda ifoda etadigan
kishi flegmatik deb ataladi.
Juda g‘ayratli, ishga ehtiros bilan berilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, tez, qizg‘in
emotsional «portlash» va kayfiyatning keskin o‘zgarishlariga moyil, ildam harakatlar
qiladigan kishi holerik deb ataladi.
Ta’sirchan, chuqur kechinmali, gap ko‘tara olmaydigan, atrofdagi voqealarga unchalik
e’tibor bermaydigan, o‘zini nazorat qila oladigan va sekin ovoz chiqaradigan kishilar
melanxoliklar deb ataladi.
Temperament turlarining tasnifi (I.P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra):
1) kuchli, ehtirosli, behalovat – holerik;
2) kuchli, bosiq, epchil – sangvinik;
3) kuchli, bosiq, sust – flegmatik;
4) kuchsiz – melanxolik
Xarakter – shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon bo‘ladigan
barqaror individual xususiyati bo‘lib, individ uchun tipik xulq-atvor usullarini yuzaga
keltiradi.
Shaxs ba’zida o‘z xarakteridan afsuslanadi, lekin boshqacha harakatni amalga
oshirishni uddasidan chiqa olmaydi. Xorijiy psixologlarning tasdiqlashicha, ayrim insonlar
faoliyatida muvaffaqiyatsizlikka uchrashidan xavfsirab, o‘z yutuqlarini qadrlaydilar va
yuqori baholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun fojia emas, shuning uchun
«tavakkalchilik»ka qo‘l urishda davom etaveradilar. Boshqa toifadagi odamlar
muvaffaqiyat- sizlikdan cho‘chiydilar, o‘ta ehtiyotkor bo‘ladilar, qiyinchilikdan qo‘rqib,
engil ishga qo‘l urishni lozim topadilar. Fanda shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi
xarakterni quyidagi to‘rt tizimga ajratish qabul qilingan:
1. Jamoaga (guruhga) va ba’zi bir insonlarga nisbatan munosabatni ifodalovchi
xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik va boshqalar.
2. Mehnatga nisbatan munosabatni mujassamlashtiruvchi xususiyatlar:
mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas’uliyatlilik, mas’uliyatsizlik kabilar.
3. Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyat- lar: ozodalik, ifloslik,
ayash, ayamaslik va hokazo.
4. Shaxsning o‘ziga nisbatan munosabatini ifodalovchi xislat- lar: izzat-nafslilik,
shuhratparastlik, mag‘rurlik, takabburlik, dimog‘dorlik, kamtarinlik, samimiylik va
boshqalar.
Xarakter va kishining tashqi ko‘rinishi. Psixologiya tarixida inson bosh suyagining
shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga (tana tuzilishi va hokazolarga) ya’ni ayrim tashqi
alomatlariga qarab kishi xarakterini belgilash nazariyalari mavjud bo‘lgan. Arastu va
Aflotun ham kishi xarakterini tashqi ko‘rinishiga qarab aniqlashni taklif qilganlar qatoriga
kiradi. Ularning xarakterni o‘rganish nazariyasi asosi qanchalik sodda bo‘lsa, shunchalik
g‘aroyib faraz yotdi. Masalan, kishining tashqi ko‘rinishida qandaydir hayvon bilan
o‘xshashlik belgisini topish tavsiya qilingan, so‘ngra esa uning xarakteri ana shu
hayvonning xarakteri bilan aynan bir xil deb qaralgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. B.R. Qodirov. Kasbiy tashxis metodikalar to’plami. - Toshkent, 2003.
2. E.G’.G’oziev, K.K.Mamedov. “Kasb psixologiyasi”. -Toshkent, 2003.
3. I.M. Kondakov. Diagnostika professionalnix ustanovok podrostkov.-Moskva,1997 .
4. A.F.Kudryashova. Luchshie psixologicheskie testi dlya profotbora i proforientatora.
Moskva, 1992.
5. D. Abdullaeva, R.Yorqulov, N.Atabaeva. Oila psixologiyasi. Toshkent, «Noshir»,
2005.
|
