Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный Фокус» Декабря, 2023
695
RUL BOSHQARMASI VA TORMOZ TIZIMI
Jo'rayev Anvarjon Tursunboyevich
Ishlab chiqarish ta'lim ustasi Qo'rg'ontepa
tuman 2-son kasb hunar maktab
Rul boshqarmasi vazifasi
Rul mexanizmi boshkariluvchi gildiraklarning engil burilishini ta’minlaydi.
Boshkariluvchi gildiraklarning engil burilishi rul mexanizmining uzatish soni ga boglik,
kancha katta bulsa boshkariluvchi gildiraklarning burilishi xam shuncha engil buladi.
Lekin uzatish sonining kattaligi uz navbatida, boshkariluvchi gildiraklarni burish
uchun sarflanadigan vaktni uzaytiradi. Bu xol, xozirgi zamon tez yurar avtomobillarini
kiska vaktda burib ulgurishida kiyinchilik tugdiradi. Shu sababli rul mexanizmining
uzatish soni chegaralangan bulib, u engil avtomobillarda 12…20 va yuk
avtomobillarida 15…25.
Avtomobillarda asosan globoidli chervyak-rolik, stilindrik chervyak-sektor xamda
vint-sektor tipidagi rul mexanizmlari ishlatiladi. Ulardan globoidli chervyak-rolik
tipidagi rul mexanizmi eng kup tarkalgan
Avtomobil xarakatlanaetganda uning yunalishi oldingi gildiraklarni burib
uzgartiriladi. Bu vazifasini rul boshkarmasi bajaradi.
Avtomobil burilayotganda uning barcha gildiraklari yonga sirpanmasdan
gildirashi uchun bir nuktada chizilgan aylanalar buyicha xarakatlishi lozim Bu nuktani
(o) burilish markazi deb ataladi. Gildiraklarning bitta burilish markazi atrofida
xarakatlanishi boshkariluvchi gildiraklarni xar xil burchakka burib ta’minlanadi.
Bunda ichki boshkariluvchi gildirakning burilish burchagi tashki gildirakniki dan katta
buladi.
Rul yuritmasi kuchaytirgichlari
Odattda, oz va o’rtacha vaznli yuk avtomobillari, shuning dek ko’pchilik
avtobuslarning rul yuritmasiga kuchaytirgichlar o’rnatilgan. Bunday kuchaytirgichlar
avtomobilni boshqarishni osonlashtirib, engil va qulay burilishini ta’minlaydi.
Shuningdek, kuchaytirgichlar avtomobil notekis yo’lda yurganda boshqariluvchi
g’ildiraklarning tebranishi natijasida vujudga keladigan turtkilarni rul chambaragiga
yumshatib o’tkazish vazifasini ham o’taydi. Bundan tashqari, kuchaytirgichlar
avtomobilning katta tezligida uning harakat xavfsizligini ham yaxshilaydi. Chunonchi,
shinalardan birortasi tasodifan shikastlansa (xususan boshqariluvchi g’ildiraklardan
biri), avtomobilning to’g’ri yo’nalishini va turg’un holatini saqlab qolishga imkon
yaratadi. Shunga kqra tezyurar yuqori turkum tasnifaga karuvchi engil
avtomobillarning rul boshqarmasiga ham kuchaytirgich Bilan ta’minlangan.
Kuchaytirgichlarni harakatga keltiradigan yuritma har xil; gidravlik va pnevmatik
bo’ladi. Gidravlik yuritmali kuchaytirgichlar o’z navbatida rul mexanizmi Bilan birga
yoki alohida joylashtirilishi mumkin. Masalan, GAZ-66 va KAZ-608 avtomobillarida
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный Фокус» Декабря, 2023
696
gidrokuchaytirgichning taqsimlagichi va gidravlik gidrostilindri hamda rul mexanizmi
ayrim-ayrim joylashgan bo’lsa, MAZ-5335 va KrAZ-260 da gidrostilindr va
taqsimlagich bita blokda yaxlit, rul mexanizmi esa ulardan alohida joylashgan.
Ural-4320 avtomobilida kuchaytirgichning gidrostilindri birga joylashgan
kuchaytirgich taqsimlagichi va rul mexanizmidan ajratilgan holda o’rnatilgan. ZIL-130
va KamAZ avtomobillarida gidrokuchaytirgich –taqsimlagich va gidrostilindr bevosita
rul mexanizmi ichida bitta blokda joylashgan. ZIL-130 avtomobilning gidravlik
kuchaytigichini tahlil qilib chiqamiz.
Gidrokuchaytirgichli rul mexanizmi barcha detallari asosan karter 11 da yaxlit
qilib joylashgan bo’lib, vint 12 ning rezbalariga sharchalar 13 joylashtirilgan. Vint Bilan
gayka 14 porshan-reyka 10 bir-biri Bilan tutashgan bo’lib, rul soshkasi 24 ning valida
tishli sektor 23 bor. Sharchalar gayka 14 porshen-reyka 10 ning ichida
qo’zg’almaydigan qilib qotirilgan bo’lib, porshen reyka 10 ning pastki qismidagi
tishlari Bilan sektor 23 ning tishlari uzunasiga konus shaklida ishlangan. Tishlarning
bunday shaklda qilib ishlanishi ularning aralashuvini rostlashga qulaylik yaratadi,
chunki reyka Bilan sektorning ilashuvidagikonusli tishlari bir-biriga sozlovchi vint
yordamida surilsa, tishlar orasidagi tirqish o’zgaradi. Porshen-reyka karterining
stilindri ichida jips harakatlanishi uchun unga kesik elastik cho’yan halqalar 22
kiygiziladi. Sharikli gayka 8 vint bo’ylab surilganda rul valining aylanma harakatiga
porshen reykaning ilgarilama harakatiga o’zgaradi. Shunga ko’ra, porshen-reykaning
konusli tishlari sektor 23 ning tishlariga ta’sir qilib, u Bilan birga soshka valini hamda
u Bilan birikkan soshka 24 ni buradi. Karter 11 ning yuqori qismida joylashgan oraliq
qopqoqqa gidrokuchaytirgichning boshqarish klapani korpusi 16 jips qilib birlashgan.
Boshqarish klapanining zolotnigi 18 vintning tirak podshipniklari 15 o’rtasida
o’rnatilgan. Tirak podshipniklar gayka 19 yordamida, tagiga konussimon
prujinalanuvchi shayba 20 qo’yilgan holda qotirilgan. Boshqarish klapani (zolotnik,
tirak podshipniklar va vint birgalikda) korpus 16 ichida o’q bo’yicha har ikki tomonga
(o’rta holatda) 1 mm suriladigan qilib o’rnatilgan. Rul chambaragi burilganda
zolotnikning o’rta (beixtiyor) vaziyatda turishini ta’minlash uchun oltita reaktiv
plunjerlar 21 prujinalri Bilan birga o’rnatilgan. Gidrokuchaytirgichda moy bosimi
dvigatelning chap yonidagi parrak 29 li nasos 2 yordamida hosil qilinadi. Nasos 2
gidrokuchaytirgichning boshqarish klapaniga ikkita shlang Bilan ulangan; bulardan
biri yuqori bosimli shlang bo’lib, undan kuchaytirgichga moy yuboriladi, ikkinchisi 6
esa
pat
bosimli
bo’lib,
moy
bu
shlang
orqali
nasosga
qaytadi.
Avtomobilning burilish radiusi kancha kichik bulsa, uning burila olish kobiliyati
shuncha yaxshi buladi. Rul boshkarmasi rul mexanizmi bilan rul yuritmasidan tashkil
topadi.
Boshkariluvchi gildiraklar burish stapfasiga urnatilgan bulib, stapfalar uz
navbatida oldingi ukga sharnirli ravishda shkvoren bilan biriktirilgan. Burish stapfalari
uzaro yana richaglar xamda kundalang tortki bilan xam ulangan. Rul chambaragi
burilsa, undan xarakat sektorga val va chervyak orkali uzatiladi. Sektordan kuch val
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный Фокус» Декабря, 2023
697
orkali soshka ga, sung buylama rul tortkisi va burish richagi orkali burish stapfasiga
o’tib, boshkariluvchi gildraklar buriladi.
Traktor
g‘ildiragi shinalaridagi havo bosimining tuproq zichlanishiga ta’siri
Rul boshqarmasining sxemasi:
1 – rul chambaragi; 2 – rul kolonkasi; 3 – rul vali; 4 va 13 – rul richagi; 5 va 12 –
boshqariluvchi g‘ildirak; 6 va 11 – sapfa; 7 va 10 – shkvoren; 8 – burish richagi; 9 –
oldingi o‘q; 14 – ko‘ndalang tortqi; 15 – bo‘ylama tortqi; 16 – rul soshkasi; 17 – soshka
vali; 18 – rolik; 19 – chervyak
Tormoz tizimining tarkibiy qismlari
Tormozlashni boshqarish, boshqaruv tizimlandan bin boiib, traktor va
avtomobillarda mustaqil, zanjir tasmali traktorlarda burish mexanizmining bir
dementi hisoblanadi.
Tormoz tizimi traktor va avtomobillami, kerak boiganda, butunlay to'xtatishi,
tezliklami pasavtirishi va qiyaliklarda tinch turishini tainmlashdir. Bundan tashqari,
tormozlar g‘ildirakli traktorlarni bir gildirak atrofida burilishi, avtomobillarda esa
uzoq vaqt tormozlanib borishini (pastga qiyalikda) amalga oshiradi. Zanjir tasmaii
traktorlarda harakat yo'nalishini o‘zgartirish uchun ham ishlatiladi.
Tormozlashdaishtirok etuvchi qurilmaiaming majmui tormoz tizimini tashkil
etadi.
Ishchi tormoz tizimi traktor va avtomobillarning harakat tezligini pasaytirish
yoki ulami butunlay to'xtashi uchun xizmat qiladi.
Ushlab turish tormoz tizimi g‘ildirakli traktorni quruq harakat yuzaga ega
boigan tezligi 20° li qiyalikda, zanjir tasmali traktorni 30° li qiyalikda, avtomobil
va avtomobil tirkamasini 14°li qiyalikda harakatsiz ushlab turishga xizmat qiladi.
Ehtiyot tormoz tizimi faqat avtomobillarda qoilanilib. ishchi tormoz tizimi
ishdan chiqib qolganda ishlatiladi. Alohida ehtiyot tormozining tizimi qoilanilmaydi.
Международный научный журнал № 8(100), часть 1
«Научный Фокус» Декабря, 2023
698
Buning uchun ishdan chiqqan ishchi tormozlaming sog‘ qolgan qismlaridan
foydalaniladi yoki maxsus Amalivotdabarabanli, kolodkali mexanizmlami oddiy qilib
“bara- banii" yoki ‘'Kolodkali” deb qo’yaqolinadi. Shuningdek, kolodkali va diskli
tormoz mexanizmini diskli. deb “kolodka” so‘zini qo'shmav aytiladi. Shunga
o'xshash tasmali barabanli mexanizmini “tasmali”, deb qisqartirib aytiladi. Quvida
tekstlarda ‘‘tormoz mexanizmi’' deyishning o'rniga. qisqa qilib “tormoz” degan
termin ishlatiladi.
Yordamchi tormoz tizimi. Bu tizim faqat avtomobillarda qo'lla- mlib. uzun
pastga qiyalikda sekin tormozlanib tushishida foydalaniladi. Uzoq tormozlanish
pavtida tormozni qizib ketishim hisobga olib,
qiyalikda yordamchi tormoz-sekinlashtiruvchi ishlatiladi.
Tormoz tizimi uchta qismdan iborat: energiya manbai, tormoz yuritmasi va
tormoz mexanizmi. Energiya
manbai-tormozlovchining kuchi
hisoblanadi.
Shuningdek, dvigateldan harakatga keluvchi gidravlik nasos va kompressorlar ham
hisoblanishi mumkin.
Tormoz yuritmasi energiyani manbadan tormoz mexanizmiga o'tkazib. har xil
jadallikda tormozlanishni amalga oshiradi.
Tormoz mexanizmi avtomobil yoki traktoming harakatiga sun’iy qarshilikni
paydo qiluvchi qurilmaga avtiladi. Tormoz mexanizmining sun’iy qarshiligi friksion
qurilma yordamida hosil qilinadi.
| 