Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y.
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
Go’sht uchun so’yiladigan xayvonlar go’sht sanoatlariga, temir yo’l, suv transport, ayrim vaktlarda xavo yo’li orkali va xaydash yo’li orkali yetkazilib beriladi. Xayvonlarni ortib yoki xaydab olib borishni uziga xos qiyinchiliklari bo’lib aniq va tug’ri amaliy ishlarni bajarishni talab qiladi, bu qonuniyatlarga tugri amal qilishga xodimlari jalb qiladi.
Xayvonlarni gusht sanoatiga muvaffaqiyatli yetkazib berishga xayvonlarni ortishdan oldin ularni yo’lga tayyorlashni, xaydab borishning tezligi, ortishi, sharoiti va ularni muvaffaqiyatli tushirib olishga bog’liq buladi. Xaydab beruvchi yoki ortib beruvchi shaxslarning veterinariya-sanitariya qoidalariga rioya qilishlari shart. Xayvon veterinariya nazorati ostida olib boriladi.
Xayvonlarning qanaqa turga ega bulishidan qatiy nazar xar qaysi bulimiga junatilgan guruhiga maxsus tuldirilishi shart. Veterinariya (forma № 1) mahalliy joydagi veterinariya xizmatining bajaruvchi vrach tomonidan beriladi. Bu formalar veterinariya ministrligi tomonidan tasdiqlangan blankalarga tuldiriladi.
Xayvonlarni tashish viloyat miqyosida bulsa bu xujjat viloyat vetvrachi tomonidan beriladi. Viloyat - maʼmuriy-hududiy birlik. Oʻrta asrlardan maʼlum. Sharqning ayrim mamlakatlari (Afgʻoniston, Turkiya va boshqa), shuningdek Oʻrta Osiyo xonliklari viloyatlarga boʻlingan. 1924-yil shoʻrolar oʻtkazgan milliy-davlat chegaralanishi arafasida Turkiston ASSR 6 V. Veterinar guvoxnomasi 3 sutka davomida yaroqli bo’lib xisoblanadi. Shuning bilan birga bu xzujjat xayvon junatilgan joydan to olib beriladigan joygacha yaroqli bulib xisoblanadi. Bu xujjat xayvon junatilgandan joydan to olib boriladigan joygacha yaroqli bulib xisoblanadi.
Tovar va transport nakladnoylarni 3 kunlik qilib tuldiriladi. Shundan 1 donasi xujalikda qoldiriladi va ikki donasi katta provodnikka (kuzatib olib beruvchiga beriladi). Shundan biri berkitilgan qonvertga solinib gusht kombinatiga beriladi.
Tovar nakladnoy yirik xayvonlarga, otlarga va tuyalarga xar qaysi xayvonlar aloxida tarozida tortilganda keyin uning jinsi, yoshi, semizligi bir xil bo’lsa guruh – guruh qilib tuldiriladi. Parrandalarda esa turiga, yoshiga qarab guruxh-guruh qilinib tuldiriladi. Yirik xayvon bolalarining og’irligi katta bo’lsa ularga xam aloxida tuziladi. Transportirovka qilinadigan xayvonlarni tortish oziqlantirilgandan keyin kamida 3 soatdan keyin tortilishi kerak. Xujjatga xayvonni qabul qilib olgan shaxs qul quyishi shart. Bu xujjat xujalik buxgalteriya va rahbari kul qo’yib muxr bosadi.
Chul jurnali poyezd bilan avtomobil uzoq xaydab borilganda beriladi. Bu jurnalda beriladigan oziqa, inventar, borish yo’li markaziy sug’oriladigan joy. Gungini tushiradigan joy va boshqalar kursatiladi.
Xayvonlarni ortishga tayyorlash. Xayvonlarni ortib tashish borishda xayvonlarning saqlash sharoiti keskin uzgaradi, bu uzgarishlar xayvonga nisbiy ta’sir qiladi, ayniqsa tashishning birinchi kundan xayvon bir joyda turaolmaydi va yaxshi oziqlanmaydi. Keyingi kunlarda kunikib yaxshi oziqlanadilar. Xayvonlarni tashish tajribasini shu kursatishiga xayvonlarni tashishdan oldin uning xujaligida tayyorlanish kerak.
Transportirovka qilinadigan xayvonlarni birinchi kunidan ularni jinsiga, yoshiga, semizligiga qarab ajratish kerak. xar qaysi ajratilgan xayvonlar vagon yoki paraxod sig’imiga qarab guruh qilib alohida ajratiladi. Xayvonlarni guruhga ajratilganda yosh buzoqchalar yoki quyga kelgan sigirlar ajralib qolsa gurux urtasida xar xil keraksiz tashvishlar bo’ladi, yuqorida kursatilgan xayvonlarni guruxga kushmaslik kerak.
Xayvonlarni ko’p bozovta bulishiga (xayvonlarni och qolishi, suvsiz qolishi xamda joyga talashib vojaklik kilish) sabab buladi. Xayvonlarni tashishda kuzatib boruvchiga xayvonga bo’lgan muomilasiga bog’liq bulib agar kuzatuvchi yumshok muomila qilsa xayvon xam unga javob kupol muomila qilmaydi. Xayvonlar 10-12 kun davomida transportirovka qilinadigan bo’lsa alohidja guruh qilinib 2-3 kun ilgari alohida saklanib ularga vagonda (yo’lda) beriladigan ozuqaga utkaziladi. Bir bosh yirik shohli xayvon uchun 2,7 m2 chuchka. qo’y uchun 1,5 m 2 maydon ajratiladi. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Xayvonlarni poyezda, suv transportida tashilganda, to yetib berguncha xayvonlarga tushama beriladi. Yirik shoxli xayvonlar yoki qo’ylarning xar 100 kg tirik og’irligi uchun 5,5 kg quruq pichan, chuchka uchun (xar boshiga 2,5 kg, parranda uchun xar 100 bosh uchun 5 kg, tuyimli ozuqa, qo’ylar uchun ularning 2 kg bulsa 100 g silos yoki 300 g ut yoki 100 g poliz, ildiz meva yoki 20 g konsentrat berilishi kerak.
Xayvonlarni transportirovka qilganda xul ut bilan oziqlantirish man etiladi. Xo’jalikda mol topshiruvchiga xujalik boshlig’i va mutaxassislari molni kuzatib borish tugg’risidagi qoidalarga rioya qilishini qattik topshiriq qilib beriladi.
Xayvonlarni temir yo’l orqali tashish. Go’sht kombinatiga temir yo’l bilan tashiladigan xayvonlar 4 sutkadan oshmagan va yo’lning uzoqligi 300-600 km bulishi kerak. xayvon uzoq muddatda transportirovka qilinganda bu xolat xayvonga nisbiy ta’sir qiladi. Xayvonlar maxsus yoki oddiy vagonlarda tashiladi. Vagonlar mol tashish uchun jixozlangan bulishi kerak. Maxsus vagonlarga oxurlar qo’yilgan bo’lib, uning estkiy qismida xayvon boglanadigan xalqalar urnatilib qo’yiladi. Xayvonlarni sugorish uchun vagonning estki qismida bak urnatilib bu baklarga vodoprovod orkali suv solinib maxsus trubalar orkali sug’oriladi. Poyezd tuxtab turgan paytda stansiyada baklarga suv solinib tuldiriladi.
Yirik xayvonlar va otlarni tashish uchun muljallangan vagonlarning tepa qismida polka qilinib bu polkalarga xashak va inventarlar saqlanadi. Vagonning tepa qismida xavo almashitiriladigan teshiklar buladi. Oddiy vagonlarni xujalikni uzi ortadigan xayvonlarning turiga qarab jixozlanadi.Temir yo’l korxona xujalikka normal holatdagi vagon bilan ta’minlanishi shart, vagonda xar xil utkir uchli temirlar bulmasligi va bu vagonlar toza bulib xatto dezinfeksiya qilingan bo’lishi kerak.
Yirik shoxli xayvon yoki olrtilgan vagon provodnigi 2 dona pakir, lopatka, fonar, ip (xar qaysi xayvon uchun 2,5-3 metrdan, chuchka ortilgan vagonga yuqorida ko’rsatilganlardan tashkari ikki dorna kormushka (oxur) va 1 bochka suv uchun, xar qaysi vagon uchun supurgi, xalat, rezinali kulpok, sochiq, sovu (0,5 l) krealin va 1 kg xlorli oxak olinishi kerak.
Xayvonlarning turiga qarab vagonlarga ortish
Yirik shoxli xayvonlar 16-24 bosh
Yosh xayvonlar 24-28
G’unojinlar 36-50
Qo’y, echkilar 80-100
Chuchkalar: Tirik og’irligi
30-60 kg 60-80
60-80 kg 50-60
80-100 kg 44-50
100-150 kg 20-28
150 dan ko’p 20-28
Ot bo’lsa 14
Tuya 8
Yirik xayvonlar vagonning uzunasiga qarab joylashtiriladi. Bunday joylashtirishda xayvonlar kam travmalanadi va normal xolatda suv ichadi va oziqlanadi. Xayvonlar bog’liqligi xolatda transportirovka qilinadligan bo’lsa bunday vaqtda xayvon normal xolatda oziqlanadi va yotib dam oladigan bo’lsa kerak. issiq sharoitda xayvon tashilganda ayniqsa 9chuchkalarni) tashganda xayvonlar soni 15-20% ga kamaytiralidi. Xayvonlar qizib ketmasligi uchun vagonda tashiladigan xayvonlarni vaqtida sug’orish va ularga to’yimli oziqalar berish xayvonlarni muvaffaqiyatli tashish omillari xisoblanadi.
Xayvonlarni uz vaktida oziqlantirmaslik yoki normaladn ko’p oziqlantirish oqibatida xayvon kasal bulishi mumkin. Provodnik xayvonlarni transportirovka qilish vaqtida xar doim vagonini tozalab turish va ma’lum belgilangan stansiyaga kelganda porini (nurini) tashlash kerak. Kasal xayvonlarga aloxida oziqa oxurda berilishi kerak. suvi xam aloxida parkda beriladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S. Unga ishlatiladigan inventarlarni mutaxassis tavsiyasiga ko’ra dezinfeksiya qilinadi. Kasal xayvonining tashilishi vat’iyan man qilinadi.Xayvonlarning uligi ma’lum stansiyalarda qoldiriladi va unga akt tuziladi.
Vagon xujalikdan kombinatga yetib qyelgandan keyin 6 soat utkagandan keyin davlat nazorati utkazilgandan keyin mol tushiriladi, oldin sog’lom xayvonlar keyin kasallari tushiriladi, vagondan tushirish uchun 30 minut vaqt belgilanadi, vagonda qolgan oziqalar go’sht kombinatiga topshiriladi, inventarlar esa xujalika qaytariladi.
Parrandalarni vagonda tashish. Parrandalar vagonga ortilishdan oldin saralanadi, kasal yoki oriq parrandalarni ortish man etiladi, suyiladigan parrandalarni og’irligi, tuxumli, gushtli bo’lsa 600 g, broyler go’shtli bulsa 800 g, indyuk yoki urdak 1300 g, g’oz 2 kg. Parrandalarni oziqlantirish va sug’orish tortishdan 2 soat oldin bajarilishi kerak.
Parrandalar maxsus standart qafaslarda tashiladi. 20 x 35% 35, 90 x 20 x 30 sm. Parrandalarni kattaligiga qarab bir kafasga 18-24 bosh joylashtiriladi, urdaklar 150 x 150 sm kafaslarda tashilib 10-12 bosh, g’ozlarni tashishda 180 x 70 x 70 sm , kafaslarda 6-7 bosh joylashtirilib tashiladi. Vagonda kafaslar 5-6 kavat qilib joylashtiriladi, oralig’i 80 sm bo’lish kerak. Kafaslarda tashish 40 km dan oshmasligi kerak, uzoq yo’lga tashish nisbiy ta’sir ko’rsatadi. Uzoq masofaga tashilganda parrandalarni qo’yib yuborilgan holda tashiladi, buning uchun vagon ikkiga bo’linib odam yo’rishi uchun 1 metr qo’yilib vagonning ikki tomoni yoki 3 kavatli qilib kataklarga bo’linadi va kataklarning ostki qismiga nam utkazmaydigan mato bilan tushaladi. Kuzatuvchining boshlig’i yo’lga kerakli oziqani qabul qiladi. Xar bir parrandaning 1 kg tirik og’irligi uchun 80 g dan olinadi, kombikorma bo’lsa 200 g.
Quyonni tashish. Quyonlar xam semizlik darajasi va semizligiga qarab sortirovka qilinadi. Keyin yashiklarda 2-4 boshdan solinib 1 vagonga 210 katak joylashtiriladi. 400-820 bosh kuyon joylashadi. Yo’lda kuyonlar 3 martadan oziqlantiriladi. 1 kunlik normasi agar uning og’irligi 2 kg bo’lsa 1200 g pichan, 300 g ut, 100 g poliz meva va 20 g kombikorma beriladi.
Xayvonlarni avtomashinada tashish. Xayvonlarni va parrandalarni kupchilik qismi avtomashinalarda tashiladi. Mollarni avtomashinada tashish poyezda qaraganda ancha arzonga tushadi. Avtomashina bilan xayvonlar 300 kg gacha bo’lgan masofada tashiladi. Mol jixozlangan avtomashinada tashiladi, avtomashina bortlari shitlar bilan uralib olingan bulishi kerak. Avtomashinaning tezligi asfalt yo’lda 60 kg soatiga oddiy yo’lda 25-30 km tezlikda xaydalishi kerak.
Transportirovkaning ta’siri. Xayvonlarni tashish vaqtida ular xar xil noqulay ta’surotlarga ya’ni urganilmagan shovqun, qatiq silqinish, issiq, sovuq jaroxat va boshqa xolatlar ularni kuchli uzgarishga olib keladi. Kondisioner vagonning mikro-iqlim xam xayvonga kuchli ta’sir qiladi.
Xayvonlarga qayta ishlov beradigan korxonalarning turlari. Xayvonlarga kayta ishlov beradigan tashkilotlar uzining ish bajarish, kobiliyatiga qarab xar xil bo’ladi. O’zbekistonda qo’yidagi turdagi go’sht kombinati mavjud. Go’sht kombinati, Xam so’yim, xam ovutadigan. 3. So’yiladigan. 4 So’yim punktlaridan iborat. 5. Bekon fabrikasi. 5. Tovuq kombinati. 7. Kolbasa tayyorlaydigan. 8. Konserva tayyorlaydigan va boshqalardan iborat.
Gusht kombinati. Go’sht kombinatlari uzining ish bajarishqobiliyatiga qarab 6 xil bo’ladi. Katta go’sht kombinatlari bir yil davomida 30-55 ming tonna go’sht va go’sht mahsulotlariga qayta ishlov beriladi va mahsulotlar tayyorlanadi. Bunday korxona mexanizasiya bilan yaxshi jixozlangan bo’lib xamma ishlar avtomatlashgan.
Go’sht kombinatlari qanchalik mexanizasiyalashgan bo’lsa ish unumli va sifatli bajariladi.
Bir yilda 20 ming tonna mahsulotga ishlov beradigan go’sht kombinatlari 1 etajli qilib kuriladi. Bunday kombinatlarda mol saqlaydigan joyning vazifasi asosan u yerda xayvonlarni saqlash va xayvonlarni veterinariya kurigidan utkkazish, xayvonldarni ajratish va so’yish oldidan dam berish uchun foydalaniladi. Xayvonlarni saqlaydigan joy ochiq va ayvon shaklida bo’lib asfatltlangan, suv ichish uchun suv ichirgich va oxurlari bo’lishi shart. Xayvonlarni saqlaganda xayvonlar isib ketmasligi kerak.
Suyish va sovutish korxonasi – bu korxonaning vazifasi shundan iboratki, xayvonlarga qayta birlamchi ishlov berish, gushtni va mahsulotni sovutish, muzlatish va saqlash uchun xizmat qiladi. Bu korxona ombor vazifasini bajarib, uz maxsulotini istemolchilarga yetkazib berib turadi. Bu korxonalar chorvachilik taraqqiy etgan viloyatlarda kuriladi.Chorvachilik - qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoklaridan biri. Ch. mahsulotlari yetishtirish uchun chorva mollarini boqish va urchitish bilan shugʻullanadi; aholini ish hayvonlari (ot, hoʻkiz, tuya, bugʻu), oziqovqat mahsulotlari (sut, qatiq, goʻsht, yogʻ, tuxum va boshqalar), yengil sanoatni xom ashyo (jun, teri, moʻyna va h.k.) Xozirgi vaqtda bu korxonalar go’sht kombinatiga aylantirilmoqda.
Mol so’yish korxonasi – bu joyda xayvonlar so’yilib ularga birlamchi ishlov berilib go’sht ishlab chiqarilib yog’ va subproduktalar (ichki organlar va terisi ajratilib kelgan joylari ya’ni ichak, qon, texnik chiqimlar) go’sht kombinatiga junatilib ularga ishlov beriladi.
Xayvonlarni so’yish punkti. Bu punktlar mayda bo’lib, aholi kam joylashgan qishloq joylarda yoki xujalikning uzida kurilgan bo’lib, xayvonlarni suyishga muljallangan bo’ladi (stasionar joy).
Dala sharoitida suyiladigan joy (polevoy uboynqy punkt). Dala sharoitida xayvonlarni suiysh ayvonda yoki yog’ochdan oyok qilinib xayvon suyilgandan keyin shunga ilinib qo’yiladi.
Parranda kombinati. Parranda kombinatlari mexenizasiyalashgan bo’lib unda parrandalar suyilib ularga birlamchi ishlov beriladi. Parranda go’utidan kolbasa, konserva, tuxum talqoni tayyorlanadi.
Kuyon suyish xonasi (krolik boynya) Kuyon suyish uchun muljallangan joyni kuyon suyish va tovukka qayta ishlov beradigan qilib jixozlangan buladi. Kenyingi vaqtda bu kushxonalarda nutriyalarni xam suyish shu joyda rejalashtirilmoqda.
Xayvonlarni so’yishga tayyorlash. Xayvonlarni so’yishga tayyorlashqaysi xayvqonlar qabul qilib olinib, xayvon saqlanadigan joyda joylashtirilgan vaqtdan boshlanadi. Xayvonlar qabul qilinganda ularni sortiroqka qiladi (semizlik darajasiga qarab ajratiladi) Xayvonlarni va parrandalarni so’yishga tayyorlash tug’ri yo’lga qo’yilish xisobida ulardan yo’qori sifatli go’sht olinadi. Buning uchun xayvonlar kusralarga junatilib ularga so’yish oldidan dam beriladi. Katta va mayda shoxli xayvonlar so’yishdan oldin 24 soat dam beriladi chuchkaaga 12 soat, buzoqlarga 6 soat dan beriladi. Shu dam berish davomida xayvonlarga oziqa berilmaydi, lekin suvini to suyishiga 2 soat qolgancha cheklanmagan xolda beriladi.
Agar xayvonga 2 sutka davomida suv berilmagan bo’lsa, buning evaziga xayvonning og’irligi 4% ga kamayib ketadi, bu xolat 2 sutka davom etsa. Xayvonning tirik vazni 5-7% ga kamayib ketadi. Xayvonni ayniqsa sovuq, iflos joyda saqlash xam go’shti va teri mahsulotiga keskin ta’sir qiladi.
Xayvonni tashish 100 km gacha bo’lsa u vaqtda xayvonlarga dam berish muddati 15 soat, chuchkalarga esa 5 soat buladi. Suyishdan oldin xayvonlar yuvib tozalanadi. Chuchkalar dush ostida 5 minut davomida yuviladi.
Go’shtning sifati xayvonlarning so’yishdan oldingi xolatiga bog’liq buladi. Suyiladigan xayvonlar xovlikmagan, xurkmagan va ularni biror joyi qattiq og’rimagan bo’lishi kerak, aks xolda muskullar orasida va tomirlarda qon saqlanib qoladi.
Buning evaziga xayvon yomon qonsizlanadi. Gushtning rangiga qizil va kukimtir dog’lari bo’ladi. Go’sht xul bo’lib, bunday go’shtda bakterialarning usishi uchun yaxshi sharoit yaratilgan bo’ladi xayvonlarni urilgan joylarida qon qo’yilgan bo’lib, bu xolatlar esa gushtning tovar kurinishiga salbiy ta’sirn qiladi.
Xayvonlarni so’yishga haydash vaqtda ularni urmasdan balki(xlopushkalari) bilan xaydash kerak yoki 50-60 sm li tayoqcha bilan xaydalishi kerak.
Xayvonlarni suo’yish texnologiyasi. Xayvonlarni so’yish qo’yidagi jarayonda olib boriladi. Xushsizlantirish, qonsizlantirish, archish va terini shilish (chuchqalarni junini tukib olish) (shparka yoki quydirish) ichki organlarni ajratib olish, gshavdani aralash gushtga baho quyish va tarozida tortish.
Xushsizlantirish: xayvonlarni taxminan xushsizlantirib yoki xushsizlantirmasdan so’yiladi. Asosan yirik shoxli xayvonlar otlar, chuchkalar xushsizlantiriladi. Xushsizlantirish yo’li bilan xayvonlarni suyish xavfsiz va ishni osonlashtiradi.Xushsizlantirish vaqtida xayvonni ulishiga yo’l quymaslik kerak. Chunki xayvonni qonsizlanishi tuliq bo’lmaydi.
(Xushsizlantirish qachonki xayvon ulmasdan xushsizlanganda uni oyog’idan ildirib qonsizlantirishga ulgurish uchun ketgan vaqt ichida davom etsa bunday xushsizlantirishni normal xolat deb ataladi).
Bolg’a bilan xushsizlantirish. Xayvonni xushsizlantirish uchun dastasi 1 metr, bolg’aning og’irligi 2-2,5 kg bo’lgan bolg’a bilan xayvonni ikki kuzining ustidan, peshonasidan urish yo’li bilan xushsizlantiriladi. Urgan vaqtda shunday urish kerakki, birinchidan suyak sinmasin va miyada qon kuyilmasligi kerak, fakatgina miyasi chayqalib xushidan ketishi kerak buladi.
Bunday usulda xushsizlantirilganda xayvonni nafas olish organi va yurak urishi davom etishi kerak.
Elektr toki yo’li bilan xushsizlantirish. Elektr toki bilan xushsizlantirish keng tarkalgan usullardan xisoblanadi (50 Gs). Tokning 50-200 voltli kuchlanishiga ega bulgan tok bilan xayvonlarni 6-20 sekund davomida ushlab turish yo’li bilan xushsizlantiriladi. Yirik shoxli xayvonlar uchun 70-120 volt 1,5 A yoki 200 v 1 amper bilan 7-15 sekund, buqalarga 30 sekund ta’sir etib xushsizlanadi. Otlarni xushsizlantirilganda 120 v, 0,77 A bilan 10-20 sekund davom ettirish yo’li bilan xushsizlantiriladi. Yirik shoxli xayvonlarni oldin ular metaldan qilingan joyga xaydaladi va maxsus izolyasiyali tayoq orqali tok utkazilgan bo’ladi, bu tayoqning uchida zanglamaydigan metal bulib unda tok buladi, shu tayoq xayvonning orqa miyasiga tegizish yo’li bilan xushsizlantiriladi, agar meyerdan kup ushlab turilsa xayvonning yuragi tuxtab qoladi va xayvon ulib qoladi. Xayvonga tok berilganda uning bosh va orqa miyasi paralij bo’lib qon tomirlarida bosim oshib ketadi, bu xolat 10 minut davom etadi, tok berilgandan 1,5 minut utgandan keyin xayvon so’yilishi kerak.
Qonsizlantirish. Yirik shoxli va mayda shoxli xayvonlar tanasida (tirik og’irligiga nisbatan) 7-8% chuchqada esa 5% qon bo’ladi. Yirik shoxli xayvonlarning so’yilishida umumiy qonning 4,2% okizilsa (oqsa) bunday xolatni yaxshi qonsizlangan deb xisoblanadi. Qo’y, echki, chuchqalarning umumiy qonidan 3,5% oqizilsa yaxshi qonsizlangan xisoblanadi. Qolgang qonlar ichki organlarda qolib ular xam ajratib olinganda olib tashlanadi. Muskullarda xam qon qoladi. Yaxshi qonsizlanmagan go’shtning vazni yuqori buladi. Lekin bunday go’sht tez buziladji, undan tashqari gushtdan uzoq vaqt qon yuqib turadi.
Konsizlantirish xayvonning kallasini pastga qilib ilib qo’yish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qonsizlanish uchun 6-8 minut vakt sarflanadi.
Terini shilish. Terini shilish, so’yish jarayonining eng og’ir ishi bo’lib xayvonni so’yish jarayonini 0-40% vaqtni egallaydi. Terini shilishning tug’ri bajarilishgi gushtning tovar kurinishiga axamiyati katta bo’ladi. Chuchka qonsizlantirilganda keyin gavda maxsus vannalraga solinib uning ustida 63-65% li issiq suv solinib 3-5 minutdan keyin terini qoplangan jundan tozalanadi. Terisi tuliq tozalangandan keyin ichki organlar olinib yuvilib ikki bulakka maxsus arralar yordamidav bo’linadi.
Go’shtga muxr bosish. Xar qaysi gavdaga, nimtaga yoki nimta bulagiga muxr . Quyon va parranda gushtlaridan tashqari xamma xayvonlar gushtiga 3 xil muxr qo’yiladi: dumaloq, turtburchak, chuchkalarda esa oval shaklida. Xamma muxrlarda molning turi va respublika yozilgan bo’ladi. Muxrga M – qo’yilgan bo’lsa (yirik shoxli xayvon va chuchqa) yosh molniki bildiradi. B – axta qilinganligini bildiradi, K – kozlyatina (echki gushtini bildiradi). Bundan tashqari go’shtning semizlik darajasini aniqlashda V, S, N xarflari bilan belgilanadi. V – yuqori semizlikdagi gushtlar, S – urta semizlikdagi, N – past semizlikdagi go’shtlar.
3-Ma’ruza: Teri shilingandan keyin ruy beradigan o’zgarishlar.
REJA:
1.Xayvon terilarni shilib olingandan keyingi mikrobiologik jaray
Xayvonlarni terilarida avtolizni yuzaga kelishi
Xayvon terilarni parchalanishi yuziga kelishi
Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y.
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
Xayvon terilari shilib olingandan keyin mikrobiologik jarayoni rivojlanishi yuzaga keladi, bu esa xom ashyodagi kimyoviy moddalar tartibini uzgarishga olib keladi, ana shu jarayonlar xom ashyodagi ochish jarayoniga vujudga keltirish bilan bog’liq buladi.
Xayvon xayot vaqtida faol fermentlar tukima tarkibida mavjud bo’lib, xayvon so’yilganda faol ishtiroq etilishiga yo’l quyadi, keyin ekzogen (tashki muxit kuchlari ta’sirida vujudga keladigan ta’surotlar ( va endogen) ichki muxit kuchlari ta’sirida vujudga keladigan ta’sirotlar (asosan ta’sirida kilingan terialrda achish jarayoni uzgarish ruy bera boshlaydi ekan,. Ekzogen uzgarishlar xom ashyoni tarkibiy qismiga ta’sir qiladigan bo’lsa endogen uzgarishlar tiriklik vaqtidagi teri qoplamida bo’lgan fermentmodddalar almashinuviga faol qatnashib natijada muntazam ravishda teri tuqimasidan kirkiladigan xar xil moddalarni chiqarib turib.
Tuqimalar kislorod bilan boshqa kerakli bo’lgan mahsulotlar xayot ta’minlanib vazifasini bajaradi. Xayvon xayoti uzilgandan keyin xayot faoliyatida doimiy qayd bulib turadigan kislorod bilan tuqimani nafas olishi va ayrim almashinuvchi moddalarni chiqib ketishi tuxtab qoladi, natijada (rN) muxitni ta’siri uzgaradi. Fermentlarni ta’sirligi kupayadi va asta sekinlik bilan tukimalar parchalanib boshlaydi. Tukimani chuqur parchalanishi teri fermentlarini ta’sir kursatish natijasida vujudga kelar jekan.
Terilarni (o’z-uzini hazm qilish) shaxsiy fermentlar ta’sirida parchalanishini avtoliz deb aytiladi. Terida xayot tugagandan keyin keyin teri va yog’ bezlari shira chiqarish boshlaydilar. Devorlarni ichki tarafida bo’lgan shiralari esa ularni urab turgan tukimalarga singadi, natijada o’z-uzini xazm qilish (avtoliz) jarayoni tezlashadi. Uz-uzini xazm kilishni terini mag’z qavati, teri va yog’ bezlarini shirasi bilan shikastlanganlligini asosan yakkol qo’y va ot terilarida kurish mumkin terilarni tur qatlami va xarakatni bir xil saqlab turuvchi qatlam issiqqa bardosh qavatida (teri ogstlimchik0 chegarasida yakkol kuzatish mumkin. Bu joydarda tukimasining parlanishi sababli kavatlanish ruy beradi (bu xolatni mahsulot tayyor bo’lganda shu joylar xaltalanib (osilib) qoladi. Teri va yog’ bezlari parchalangan terilarda terisini buklanib va bujmayib qolgan joylarda epidermis tukima yonma-yon yotgan yerda terini gistologik elementlar bilan bog’lanishi susayadi ( bu esa soch tolasini tukilishiga sabab buladi).
Shu yerlarda yuqori xarorat vujudga kelib ishqoriy muxit yuzaga keladi va terini tez buzilishiga olib keladi. Bu jarayon yoz oylarida juda tez ruy beradi ayniqsa sovutilmagan terilarni bir-biriga ustiga talab qo’yilsa va bu terilarni uz vaqtida tuzlanmasa bir necha soat ushlab turilganda ( bu jarayon yakkol kuzatish mumkin). Uz-uzini xazm qilish (avtoliz) terini yuqshoq va qayishqoq qismlarini kuprok jaroxatlaydi. Xayvonni terisi xamma joylari xam mikroflorali bilan kuprok zararlanadi. Bundan tashqari terida oqsil va suvning ko’p bulishligi teri xom ashyosida ishqoriy reaksiyani jarayoni vujudga keltiradi. Shuning uchun xam teri chirishga va parchalanishga ko’proq moil bo’ladi.
Tuqimani mikroorganizmlar ajratib chiqarayotgan fermentlar ishtiroqida parchalanishga chirish deb aytiladi.
Terining 1 sm, maydoniga bir necha million mikrob joylashish mumkin buladi. Mikrofloralar terini ichki qavatlariga juda tez kiradi, xammadan oldin soch xaltalariga undan keyin teri va yog’ bezlariga utadi. Bir muncha vaqtdan utishi bilan soch xaltachalari, teri va yog’ bezlaridan keyin terini issikligini bir me’yorda saqlab turuvchi katlamga utadi. Bu qatlam yumshoq va pukkok tuzilishiga ega. Oqibatda epidermis, terini mag’z qavati va terini ostigi tukimasi mikrotuzilishini umuman parchalanishga olib keladi. Oksilni kimyoviy tarkibi juda murakkab bulib u parchalanganda uta oddiy modda suv, ammiak, karbonat, kislota va boshqa moddalarga parchalanadi.
Terini parchalanishi (ya’ni buzilishi) aniqlash eng oddiy usuli bu kuz, sezgi organlari bilan aniqlanadi. Terini buzilishi odatda eng oldin terini ichki tomonlarida birinchi alomatlari paydo bula boshlaydi (tukima tomoni) kukimtir, kuk rang, qoramtir va sarg’onchilik namoyon buladi. Bundan tashqari teri o’ziga xos xid chiqaradi (oqsillar) . Bundan tashqari terining xu junlari tutam-tustam bo’lib esonlik bilan tukiladigan buladi.
Shunday jarayonlar ruy bermasligi terilarga birlamchi ishlov beriladi. Teri ishlab chiqarishda ikkita tushuncha bo’ladi. Teri qoplami va teri tuqimasi, teri tuqimasi, teri qoplamidan farqli ularoq epidermisi saqlanib qolingan va teri tagi yog’ qatlami olib tashlangan dermadan tashkil topadi.
Teri qoplami esa kuplab komponentlardan: suv. Oksillar, uglevodlar, yog’simon va mineral moddalar, fermentlar va pigmentlardan tashkil topgan. Teri qoplami tarkibidagi moddalarning nisbati xayvonlarning turi. Jinsi, yoshi va yashash sharoitiga qarab uzgarib turadi.
Nam terining teri qoplamida 50-70% gacha suv buladi. Xayvonning yoshi oshishi bilan uning teri qoplamidagi namlik kamayib boradi, Quruq terining tarkibida 12-18% namli beriladi.
Teri qoplamidagi kam terining massasiga nisbatan 25-40% xar xil oksillar bo’ladi. Ular tuzilishi bo’yicha tola (kollagen, elastik, retikulalar va globulinli albuminlar, globulinlar) buladi.
4-Ma’ruza: Teri xom ashyosiga dastlabki ishlov berish texnologiyasi
REJA:
1. Teri xom ashyosiga dastlabki ishlov berish
2. Teridagi og’irlantiruvchi moddalarni olib tashlash usullari.
3. Terini et qoplamni toroshlash tug’risida tushuncha.
Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y.
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
Charmbop, muynabop va pustinbop xom ashyolarining tabiiy yoki uni o’z tuzilishini saqlab qolishi uchun teriga ishlatishdan oldin birlamchi ishlov beriladi.
Terilarga dastlabki ishlov berishdan oldin xalakit beradigan ortiqcha moddalardan tozalanadi, undan keyin terilar yuviladi. Mana shu (ivitish) jarayonlardan keyin terilar konservalanadi. Shuk prosesslar xam xom ashyoni birlamchi ishlov berish jarayoni xisoblanadi. Terilarni birlamchi ishlov berganda albatta xalakit beruvchi barcha ogirlashtiruvchilardan teri sathidan sidirib tashlash lozim. Ogirlantiruvchi qismlarga qo’yidagilar kiradi: shox, tuyoq, go’sht va yog’ qoldiklari, terida qotib qolgan qon, tuz, navoz va tuz qoldiqlari kiradi.
Bundan tashqari bu ogrlashtiruvchilarning barchasi terini sof vaznini bilishda xalakit beradi. Shuning uchun xam terilarni konservalashda bunga albatta e’tibor qilish kerak buladi. Xamda og’irlashtiruvchilar chirituvchi mikroblarni (kichik tamg’achalarini) rivojlanish uchun qulay sharoit yaratib beruvchi xam xisoblanadi. Terini tuzlashdan chiqarganizmizdan keyin yog’ koldiqlari xam katta noqulayliklar tug’diradi. Terini yog’ qoldiqlari bir tekis kurishga yo’l qo’ymaydi, qayerda yog’ qoldiqlari qolgan bo’lsa usha joyda yaxshi kurilmaydi, sekinlashadi. Terining mag’z qavatiga yog’ning erigan nozik tomchilari singib va tolalarni urab oldai xamda yog’ kislotasi xosil bo’ladi. Shundan keyin teri qisman yog’ bilan oshlanadi bu esa terini navini pasayishiga olib keladi. Bunday terilar suvda yaxshi yuvilmaydi va yog’ koldiqlari kup bulgan pustin terilarida jun tukilish xolatlari sodir bo’ladi. Boshqa ogirlashtiruvchilar (quloq, lab va x.) buladigan bulsa terini uzoq muddat saqlaganda terini chirishini tezlashtiradi. Qoramol terisining chet qismlarida qolgan yupqa qoldiqlari, chuchqalarda buladigan tog’ay usimtalari ogirlashtiruvchi deb inobatga olinmaydi va ularni teri vaznidan tashlab qabul qilinmaydi.
Terilarni tuzsiz yoki tuzlik bilan birlamchi ishlov berganda tula tukim ogirlashtiruvchilardan tozalanmagan xam bulishi mumkin, shoxni olib tashlagandakalla qismdagi terisi albatta saqlab kolishi kerak. shoxini, tomirini atrofidan ajratib olinadi. Dumg’azani teridan ajratib olishda ichkari tomonidan, dumining asosida uchiga qarab taxminan 10 sm gacha uzunlikda tilim utkaziladi. Dumgaza shundan keyin kul bilan tortiladi, undan keyin dumg’azaning uchi (guzasi) kesib tashlanadi. Terilarga dastlabki ishlov berishdan oldin albatta gusht va yog’ qoldiqlaridan tozalash kerak. Buning uchun terining tuqimasini yuqoriga qilib surini ustiga ochib tashalanadi. Shundan keyin gusht va yog’ koldiqlarini yopishib turganini joy larini pichok yordamida keyin kul yordamida olib tashlanadi. Quy va echki terilarini gusht va yog’ qoldiqlarini suraga yoki ilgaklariga osib quyib tozalanadi. Go’sht va yog’ qoldiqlarini tozalaganda juda ehtiyotkorlik bilan pichok yurgiziladi, chunki terilar juda nozik buladi, pichokni ozgina notugri tortishlik tuqimani shikastlanishiga olib keladi.
Teridan bundan tashqari junidagi novoz qoldiqlaridan tozalash kerak, ular kurib qotib qolgan bo’lsa yuviladi, keyin yuvib tashlanadi. Teridagi navoz, qon koldiqlari juda qotib ketgan bo’lsa yosh tuzni tuyintirilgan suyuqlik orqali xullanadi va undan keyin ular ikki buklanib surilarga to’qima tarafini tashqariga qilib, bel qismini qarama-qarshi tomonga qarab kilib taxlanadi. Taxlangan terilarni balandligi 0,5 m oshmasligi kerak.
Yangi shilib olinganlari esa oldin 45 daqiqaga ushlab turiladi va shundan keyin ular xam suraga taxlanadi. Navozni kul yordamida utmas pichoq bilan surani (stol) ustida tozalanadi (stol maxsus moslama 1,5 m uzunlikga ega bulgan stolni mustaxakam qattik yog’ochdan kilinadi, tashqi tomoni esa tekis taroshlanib ustini yupqa tunika bilan qoplanadi xamda stolga taxta ustiga urnatiladi sidirilib tushayotgan navoz, shu chuqur ichiga tushib tuplanadi. Pichoq - 1) bir tomoni charxlab oʻtkirlangan, plastinkasimon uzunchoq keskir asbob. P. asosan tigʻ va dasta (sop) dan iborat. Tigʻ P.ning kesadigan qismi hisoblanadi. Dastasi (sopi) yogʻoch, suyak, plastmassa va baʼzan temirdan ishlanadi.
Terini jun qoplamini tozalaganda boshini yuqoriga qilib, dumi pastga qaratilib utmas pichoq bilan junning yunalishiga qarab bosib tortiladi. Bu maxsus pichoq yarim oy shaklida egilgan bo’lib uchida ushlab dastlabki yumaloq qilib yog’ochdan yasalgan bulib uning uzunligi 40-50 sm buladi. Pichoq pulatdan yasalgan bulib dami utmaslangan buladi. Ivilmagan parchani navozini uroq yordamida juni bilan birga kesib tashlanadi.
Ifloslanish darajasi yuqori bo’lsa ularni qayta ishlov berilib qaytadan tozalanadi. Bitta qo’y terisiga 5 daqiqa vaqt sarflanadi. Yuqoridagi navolz taranagichlardan topiladi ya’ni go’sht kombinatlarida MM-4, MM-3, MM-A bu mashinalar katta k/x xayvonlari uchundir. Qo’y, terilarini esa MM-2247 mashinasi kullaniladi.
Terini yaxshilab tekislab bosh tarafini yuqoriga dum tarafini mashina tarafiga qilib kuyiladi va shu usul bilan tozalanadi. Terini toradanayotgan vaqtida rezinka shlangidan uzuluksiz 15-16 xarorat, suv pichoq uqlari ustiga okizib turish kerak.
Terini et qollamini toralash (mezdreniye). Terini shilinib olingandan keyin terida kupincha go’sht va yog’ qoldiqlari bo’ladi. Natijada tuzlash vaqtida terining tarkibiga tuz yaxshi sig’maydi, ya’ni yaxshi konservalamaydi.
Bundan tashqari bu qoldiqlar ozuqa yoki texnik mahsulot sifatida juda qimmat baho xisoblanadi. Mayda terilarni maxsus taxtachalarda yoki asbob qo’yib, qul bilan tazalangani, bunda pichoklar faqat qoldiqlarini chetlarini ajratish uchun kullaniladi, gusht kutarilgandan keyin kul bilan tortib shilib olinadi. Chuchqa terilarni qul yordamida tozalab bulmaydi sababi shundaki terini yog’ qoplami qatlam-qatlam joylashgan bulib teri mag’g qavati va yon qatlami urtasida aniq chegarani bulmaganligini uchun xam tajribaga ega bulmagan shaxslar tomonidan terini yog’dan tozalashga yo’l qo’ymaslik kerak buladi, boisi xolda terida ko’plab teshik va yirtiq joylar paydo bo’ladi.
Terini chetlardagi qoldiq go’sht va yog’ni qul yordamida olib tashlanadi. Chekir tilanga juda kup bo’lgan qo’y terilarni xam kul yordamida tozalanadi. Chuchka terilarining tuqima osti yog’larini randalash mashinalarida taranglanadi. Shundan keyin terini yuvish prosessi boshlanadi. Teri konservalashdan oldin yuqiladi. Qoramol, ot teritlarini katta boshiga ega bo’lgan jumrakni purkagich ostida 250 x 200 sm maydonchaga ega bulgan qiyalashtirilgan sura ustida yoki maxsus barkaslarda oqar suv yordamida yuviladi. Qo’y terilari faqat oqar suv yordamida barkaslarda yuqiladi. Oxirgi vaktlarda yirik guo’t ishlab chiqarish korxonalarida teriga bog’lamchi ishlov berish tuliq bushligi uchun mexanizasiyalashtirilgan oqim kullanilmoqda.
Bunday korxonalarda yuvish gusht va yog’ qoldiklarining tozalashni, junlarga yopishgan navozni sidirishni, terini namlikni siqish mashinalarini terini tuzli suvga tuyintirishni, teri vazni ulchash uchun tarozilarga undan keyin terilarni navlash, tamg’alash va urab tashlashni ketma-ket olib borishlik yo’lga qo’yilgan.
Terini yuvib bulgandan keyin suvini sirkib tushishligi muddati 1 soatdan ko’p vaqt terini sirkishiga qoldiriladi. Bunda bakterilarni inchil tanachalarni kupayishiga sharoit yaratib bergan bulish mumkin. Mana shu prosesslar butunlay tuganadan keyin terilar konservirovka qilinadi. Konservirovka uch xil usuli buladi: makrosol ya’ni teri tuzlanadi, teri vazniga nisbat 30-50% tuz sepiladi, lekin teri kuritilmaydi bunda terini namligi 45-48% ni tashkil qiladi. Ikkinchi usuli bu suxoslenqy, teri tuzlagandan keyin kuritiladi, bunda terini namligi 15% ni tashkil qiladi. Uchinchi usuli esa bu presno-suxoy, bu usul tuzsiz kuritiladi.
5-Ma’ruza: Chambop, muynabop va pustinbop terilarni tuzilish tarkibi
REJA:
1. Xayvonlarni terisining tuzilishi
2. Charmbop terilarning terisini tuzilishi
3. Muynabop terilarning terisini tuzilishi
4. Pustinbop terilarning terisini tuzilishi
Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y.
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
Xayvonlarning teri qoplami juda murakkab tuzilishiga ega. Xayvonlarni terisi xujayrali va xujayrasiz moddalardan tashkil topgandir. Terini kundalangiga kesib zarabin (mikroskopda) yordamida kurilganda, teri tukimlari bir-birini ustida kolashib joylashganini xamda bir-biriga uzaro bog’laganligini, lekin ular bir-biridan tuzilishi bilan keskin ajralib turishini vazifalari, xam xar xil bulishi bilan xarakterlanadi. Kupincha xayvon terilari turta qavat bo’lishligi bilan farqlanadi: 1-chi epidermis yoki terining yuza qavati (terining ustiki qavati) ; 2-chi terining mag’z qavati yoki terining xaqiqiy charm qavati; 3-chi terining ostki tukimasi yoki (terining ostki qavati) ; 4-chi teri osti mushak kavati. Xayvonlarni (bakteriyalardan) kimyoviy moddalardan, muxanik jaroxatlardan asraydi. Bundan tashqari xayvonlarni tanasining uta sovuq yoki isib ketishdan moddalardan almashinuvini va tanada bo’lgan ma’lum miqdordagi suvni muxofaza qilib ushlab turish bilan. Terida ter chiqish bilan birgalikda parchalangan ayrim moddalar xam chiqib ketadi, shuningdek ma’lum darajada gazlar almashinuvi uglerod 4-oksidi SO2 ajralib chikib, kislorod kabul qilishni bajarib turadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Shundan tashqari teri sezgi organi qobiliyatini xam bajaradi. Bunda nerv organlarni uchlari joylashgan bo’lib ular xarakatni, og’riqni, siqilish nervlari xam joylashgan buladi.
Xar xil xayvonlarning terisini gistologik tuzilishlari karib bir xil bo’ladi.
1. Epidermis – epidermis yoki ustki qavatiga aytiladi.
Bu teri tuqimasining yuqori katlami xisoblanib kuplab qavatlangan qadoqlanib usti siniqlashgan tukimadan iboratdir. Epidermis vazifasi organizmini tashqi muhitdan yetkaziladigan barcha noxushliklardan muxofaza qiladi. Chuchka terilarida esa jun qoplami uta dag’al va siyrak joylashganligi sababli bu terilarning epidermis kalin buladi. Epidermis o’zining shaxsiy qon tomirlari bo’lmasligida dir shuning uchun xam bu tuqimaning xayot faoliyati, terini mag’z tukimasidan chiqib turuvchi suyuqlik modda bilan oziqlanadi.
Agar bu burtmalar bulmaganda bu qatlami oziqa moddalari bilan ta’minlanishi qiyinlashadi. Shulardan boglanishi mustahkamlab uni ustidagi qatlamini usishiga kulay sharoit yaratib beradi. Epidermisni qalinlashgan joylaridja yaxshi farklangan mag’zi va qobiq qavatlarga firolagan bular ekan. Molpigiya qavatini uzi esa uz qavatida ya’ni uta qatlamdan iborat buladi. Birinchi asosiy yoki tayyorlovchi qavat, 2-chi tursimon qavat, 3-chi esa donador qatlamdagi iborat bular ekan.
Qobiq qatlami uzining tuqimasini qobiqlash darajasiga qarab uta, ikkinchi darajani qavatlarga bulinadi. 1-chi och qatlam; 23-chi shaxsiy qobiq qatlam; 3-chi turlanuvchi qatlamlarga ajratiladi. Terini mag’z qatlami zarra tuzilishi (mikrostruktura) – terini mag’z qavati yoki xususiy (asosiy) charm qavati bog’lovchi tukimani bir turi xisoblanib epidermisnin tagida joylashgan bulib teri tukimasining asosiy kavati xisoblanadi.
Terini mag’z qavati xayvon tanasining mexanik javroxatlardan muxofaza qiluvchi , qalin qavat bulib epidermisni ushlab turuvchi qavat xisoblanadi. Vazifasi: issiqbardosh yoki retikulyar qavatiga bulinar ekan. Epidermis bilan terini mag’z qavatini chegarasida negiz parda (bazalnaya membrana) joylashgan bulib bu parda tolalardan tashkil topgan. Bu tolalar kimyoviy tarkibi bilan kollagen tolalardan bir muncha farq qilib qotilganda yemishiga (yemirilib) aylanmaydi. Asosiy pardada bundan tashqari elastin tolalar xam mavjudi ekan.
Negiz pardani tagida issiqbardosh yoki burtma qavat joylashgan bo’lib uning pastki chegarasida negizasoch tolasi piyozchalari va teri bezlari joylashgan bo’ladi ekan. Bu tolalar soch xaltachalari va charm bezlarini atrofida ayniqsa juda kam guj-guj bo’lib joylashgandir. Charm maxsulotlariga ishlov berganda (sirtini qoplab turgan tuqima) epiteliy qon utkazuvchi tomirlar, tuqima maydonlari parchalanadi va ularni olib tashlanadi.
Tur yoki retikulyar qavati – issiqbardosh qavati tagida joylashgan bo’lib, bu qavat charmni mustahkamligini, tarangligini chuziluvchanligini mexanik xususiyati ta’minlaydi, shuning uchun xam bu qavati mexanik qavatlab yuritiladi. Bu kavatda kollagen toalasining taramlari issiqbardosh qavatdagiga nisbatan qalinroq bo’lib murakkablashgan chigalikni tashkil qiladi.
6-Ma’ruza: Charmbop, po’stinbop va mo’ynabop terilarni tovarlik xususiyatlari.
REJA:
1. Terilarning maydoni va og’irligi.
2. Terilarning qalinligi va zichligi.
3. Terilarning jun qoplamining tuzilishi
4. Terilarning sath o’lchami.
Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y.
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
Charmbop, po’stinbop va mo’ynabop terisini xom ashyolarining buyumlik xususiyati, yarim fabrikatlarga ishlov berish, sotib olishdagi narxlari, to’g’ridan-to’g’ri ularning fizika-mexanik xossasiga bog’liqdir. Bularning ichida eng muhim axamiyatga ega bo’lganlari terining maydoni- vazni, qalinligi, junining o’siqligi, to’qimasining mustahkamligi va cho’zganda uzilishga chidamliligi hisoblanadi.
Terining maydoni: Keng maydonga ega bo’lgan terilardan anchagina ko’proq charm mahsulotlari olish mumkin, chunki bunday terilarni bichishda (ishlatilganda) maydoni keng bo’lganligi sababli, qiytimga ham kam chiqadi. Qo’y, echki, cho’chqa va bo’g’i terilarini qabul qilish va narx to’lash ularning maydoniga qarab aniqlanadi. Terining maydoni hayvonning turi zoti, jinsi, yoshi oziqlantirish va boqish sharoitiga bog’liq. Bundan tashqari terining maydoni ularning konservalashga qarab ham o’zgaradi. Tuzsiz konservalanganda terining maydoni o’rtacha 10 % ga, tuzlab quritilganda 6% ga qisqaradi. Qo’y va echki terilarining maydoni kvadrat disemetrlarda (terining enini bo’yiga ko’paytirish yo’li bilan, teri bo’yining yuqorigi qirrasida, quyrug’idan dumining asosigacha, jaydari , dumbali qo’y terilarini terilarini bo’ynini yuqorigi qirg’og’idan, orqangi oyoqlarining ) biriktiruvchi pastki cho’kmasigacha, enini esa oldingi oyoqlarini pastki cho’kmasidan 3-4 sm pastidan o’lchanadi.
Cho’chqa terilarini bo’yini eniga ko’paytirish yo’li bilan o’lchanadi. Terisini uzunligini, bo’ynining yuqori qismidan, orqangi oyoqlarining pastki cho’kmasigacha, enini esa oldingi oyoqlarining cho’kmasidan 8-10 sm pastidan o’lchanadi. Cho’chqa terilarini yaxlit bel qismini (krupe) desimetr kvadratlarda umurtqa pog’onasi chizig’i bo’ylab yuqorigi qirrasidan to pastigacha, enida esa yaxlit bel qismini teng o’rtasidan o’lchanadi. Terining eni va bo’yini o’lchaganda o,5 dan va undan ortig’i .
Qo’y va echki terilari tarang tortib quritilganda 10% maydonidan tashlab qabul qilinadi. Terining maydoni kengligini o’lchash uchun metr yoki desimetrlarga bo’lib ko’rsatilgan rishotkalarda ( planjet) ya’ni yupqa taxta yoki organik shishani ichki tarafidan 1x1 dm2 qilib to’rda chiziqlar o’tkazsa bo’ladi. .
Rejalagichni umumiy o’lchami 12x12 dm2 dan iborat. Rejalagichni o’ng tarafidan tik tushirilgan yon tomonidan va pastki qismidan o’tgan 0,5 dm2dan hoshiya qoldirilgan. Terini rejalagichga o’lchaganda, to’qima tarafini yuqoriga qilib shunday qo’yiladikim, teri uzunligini pastki nazorat nuqtasi rejalagichni etak qismini pastki qirg’og’i bilan ustma-ust tushsin, terining kengligini ung tomonini nazorat nuqtasi rejalagichni o’ng qirg’og’i bilan ustma-ust qo’yiladi. Terining maydonini, teri chap tomoni tanasidagi nazorat nuqtasini kesib o’tgan aylanmalarni tutashgan joyi standart (nazorat) nuqtasida joylashgan rejalagich raqami bilan belgilanadi, rejalagichdan foydalanish, qo’shimcha hisob kitoblar qilish uchun zaruriyat tug’dirilmaydi. Rejalagich teri maydonini tez va aniq belgilab beradi.
Terining vazni – ko’pgina charm xom ashyolarini xarid qilishda ularning vaxzniga qarab qabul qilinadi. Har bir terini 100 gr gacha aniqlikdagi son ko’rsatgichlariga ega bo’lgan tarozilarda o’lchash yo’li bilan aniqlanadi. Bunda 50 gr va undan ortig’i 100 gr deb, 50 gr dan kami hisobga olinmaydi. Terining vazni maydoni qalinligi,zichligi, teri qalinligini konservalash usuli va barcha og’irlashtiruvchilarga (go’sht-yog’ qoldiqlari, kesib tashlangan bo’lagi, qoramol terilarining kalla qismining terisi, (I) J.D.S ga rioya qilmay shilingan, qotgan qon laxtalari, iflosliklar tuz va hakazolarga bog’liq). Terining vazni shuningdek xiliga, yoshiga, jinsiga, zotiga va uning semizlik darajasiga qarab o’zgaradi. Qoramollarni zo’r berib boqilganda 1,5 yoshga kirganining og’irligi 2-3 yoshidagi qoramol terisining og’irligi bilan tenglashadi. Yosh mollarning (hayvonlarning) terisining og’irligi tirik vazniga nisbatan 12% ni, qoramollar terisi esa 6% va undan ortiqroq bo’lishi mumkin. Yangi shilib olingan terilarning (konserviyalanmagan) sof vaznining 2 soatgacha sovutilib vazni aniqlaniladi, yuvilgan terilarning vaznini 2 soat ichida suvi sirqitilib keyin vazni aniqlanadi. Konserviyalangan terilarning vaznini, terida bo’lgan turli og’irlantiruvchilar ko’zda tutilib, me’yoriga yetkazib tuzlanmagan, tuz bilan haddan tashqari to’yintirilgan, me’yoridan ortiq quritib yuborilgan bo’lishi e’tiborga olingan holda aniqlaniladi. Barcha og’irlashtiruvchilarga va me’yoridan kam tuzlanganiga (nedosol) haqiqiy vaznidan, tashlab o’ta quritilgan va o’ta tuzga to’yintirilgan terilarga esa qo’shib o’lchanadi.
(I) J D. S da belgilangan nisbatlar asosida konservasiyalangan terilarning vaznini, ularning yangi shilib olingan terisining vazniga nisbatini qabul qilishda quyidagicha aniqlanadi.Foiz hisobida – yangi shilingan terini- 100, muzlatilgan-96, ko’p tuzlangan- 87, tuzli suvda to’yintirilib keyin quruq tuz bilan terini yoyib tuzlangani- 83, tuzlab quritilgan-50, tuzsiz quritilgani –40% deb qabul qilingan.
Bu nisbatlar ko’p tuzlangan terilarda, ularning tuzga to’yinish darajasiga qarab o’zgarib turadi. Tuzlab quritilgan va tuzsiz quritilgan terilarda ularning atrof muhitdan namlikni yutish darajasiga qarab o’zgaradi, chunki bu terilar o’zining uta kam namlikni yutish qobiliyati bilan ajralib terining tuzga to’yinish darajasi va ko’p tuzlangan, tuzlab quritilgan tuzsiz quritilgan terilarning vaznini (I) J.D.S 13104-71 ga asosan teri tarkibida kalsiylangan soda va osh tuzini (I)J D.S 13105-67 ga asosan aniqlaniladi.
| 