O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ
VA SUV XO’JALIGI VAZIRLIGI
SAMARQAND QIShLOQ XO’JALIGI INSTITUTI
Charmbop, po’stinbop va muynabop teri tavorchunosligi.
(Ma’ruza matni)
SAMARQAND - 2013
Sizga tavsiya etilayotgan ushbu matnlar Veterinariya,Zootexniya va Qorako’lchilik ixtisoslikgi uchun mo’ljallangan Charmbop, po’stinbop va mo’ynabop terilar tovarshunosligi faniga mansub bo’lib, undagi mavzular bo’yicha asosiy tushunchalar bayon etilgan. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Bu sohadagi bilimlarni yanada mukammallashtirish uchun adabiyotlar ro’yxati ham keltirilgan.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
Tuzuvchilar:
Qishloq xo’jalik fanlari namzodi,dosent Inayatov A.I.
Assisent Fayzullayev O.
Taqrizchilar:
D.X.Xolmirzayev – Qishloq xo’jalik fanlari doktori,professor
Ma’ruza matnlari “Yaylov charvachiligi va xayvonlarni oziqlantirish tehnologiyasi” kafedrasining 2013 yil 13 sentyabr 1-sonli, Veterinariya,Zootexniya va Qorako’lchilik fakulteti o’quv-uslubiy hay’atining 2013 yil 4 noyabr 2-sonli hamda institut Markaziy attestasiya va uslubiy kengashining 2013 yil 22 noyabr 3-sonli qarorlari bilan ma’qullangan.
Мундаража
|
1
|
Charmbop, po’stinbop va muynabop terilarning halq xo’jaligidagi ahamiyati.
|
4
|
2
|
Charmbop, pustinbop va muynabop teri beruvchi xayvonlarni suyishga muljallanganlarini tashish, tashishga tayyorlash, tashish usullari, suyish va suyish davrida saklash, suyish usullari
|
8
|
3
|
Teri shilingandan keyin ruy beradigan o’zgarishlar.
|
17
|
4
|
Teri xom ashyosiga dastlabki ishlov berish texnologiyasi
|
20
|
5
|
Chambop, muynabop va pustinbop terilarni tuzilish.
|
24
|
6
|
Charmbop, po’stinbop va mo’ynabop terilarni tovarlik xususiyatlari.
|
27
|
7
|
Terini tuzilishi, tartibi va fiziko-mexanik xususiyatlari
|
33
|
8
|
Charmbop xom –ashyosining xususiyati va tasnifi.
|
37
|
9
|
Pustinbop va muynabop terilarning xususiyatlari va tasnifi
|
41
|
1-Ma’ruza: Charmbop, po’stinbop va muynabop terilarning halq xo’jaligidagi ahamiyati.
Reja:
1. Charmbop, po’stinbop va muynabop terilarning halq hozirgi ahvoli. Rivojlanish tarixi.
2. Charmbop, po’stinbop va muynabop terilarning sifati
to’g’risida tushunchag’
3. Charmbop, po’stinbop va muynabop terilarning terilarning olish manbalari.
Adabiyotlar:
1. Зокиров М.Д.Атамуродов К.А.Хайдаров К.Х. Хайвонлар хом ашёси товаршуносли. Тошкент, 1999 й
2. Каспарьянц С.А. Кошилёв А.Ф. шкутов Ю.Г Товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья. Москва Легкая индустрия, 1977 й.
3. Muynabop,po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarishni uslubiy qullanmalari. Toshkent, 2008 y. 
| Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. |
4. O’zinform agroprom targ’ibot va ilmiy- texnikaviy axborotlar Respublika markaziy «Bildirish»lari.
5. Muynabop, po’stinbop va charmbop terilari Davlat standartlari. 2000 y.
O’zbekiston iqtisodiy rivojlanish tarraqiyotining asosiy yo’nalishlarini amalga oshirish va yuqori natijalarga erishishlik uchun ommaviy ravishda og’ir mashinalashtirilgan sistemalarga va yuqori texnologik jarayonlarni zamonaviy usullarini qo’llashlikda ishlab chiqarish korxonalarini kompyuter uskunalari bilan boshqarish, shuningdek bir qatorda texnikaviy yangi asbob uskunalar bilan ta’minlashdan iborat. Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Mo’yna, mo’ynabop, po’stinbop va charmbop terilarni ishlab chiqarish korxonalarining asosiy maqsadi bu xalq xo’jaligiga kerakli bo’lgan qishloq xo’jalik xayvonlar terisini qayta ishlov berishlik orqali payafzal va ust kiyimi uchun yaroqli bo’lgan buyimlari, olishlikdan iborat.Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Ma’lumki charm va movut, xom ashyosi payafzal buyumlari, ust kiyimlok uchun va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Muyna, muynabop, po’stinbop tayyorlangan buyumlar shunday xususiyatga egakim, qaysikim su’niy usul bilan olingan buyumlarda bu xususiyatlarni vujudga keltirishlik juda qiyin. Misol uchun charm va muyna xom ashyolarining singdiruvchanligi, taranglik xususiyati, tayyorlangan mahsulotni yuqori darajada foydalanishlik qobilyatiga ega bulganligi bilan ajralib turadi.
Yuqori sifatli xom ashyolarga bo’lgan aholini talabini qondirishlik uchun muyna, muynabop, pustinbop va charmbop teri ishlab chiqarish korxonalaridan, yuqori sifatli va xzamonaviy chiroyli tashqi ko’rinishga ega bo’lgan, shuningdek doimiy ravishda rang- barang xillarni yangilab turishlikni talab qiladi.
Mo’yna, mo’ynabop, po’stinbop va charmbop qadimiy ishlab chiqarish mahsulotlari bo’lganligiga qaramay, charm va mo’yna kimyolariga va texnologiyasi (ishlov berish usullari). Teri - odam va hayvonlar tanasining tashqi qoplami. Organizmni tashqi taʼsirotlardan himoya qiladi, sezish, moddalar almashinuvi, organizmdan keraksiz moddalarni chiqarish, termoregulyatsiya va boshqalarda qatnashadi. Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Juda sust rivojlad charm va mo’ynaning tayyor qilib pishirishlik jarayoni juda murakkabligi bilan ayrilib turadi, qaysi oson va qulay usullari yaqin yillargacha noma’lum edi.Juda qadim zamonlardan boshlab, inson uchun himoya vositilari bilan ta’minlab kela boshladi. Qahraton sovuqlardan saklanishlik uchun kiyadigan kiyim bo’lmaganligi sababli, odam tanasi sovuqqa dosh bermagan, hayvonlarni so’yish natijasida qolgan hayvon terilarini yerga to’shak sifatida ishlatish, tanaga o’rab kiyimlik natijasida bu terilar yerdagi tuproqnim tarkibida bo’lgan meneral moddalar ta’sirida ancha yumshoq to’shak sifatida keng qo’llamda foydalanilgan, vaqt o’tishligi bilan inson bosh kiyimlik uchun ust kiyimlik uchun po’stakni bichib tikib kiya boshlagan, shu davrda oyoq kiyimlari uncha takomil emas edi.Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi.
Oldin taxtalardan oyoq kiyimi tikkan, lekin bu oyoq kiyimlari oyoqni ishqalab yara qilar edi. Shuning uchun ham oyoqni himoya qiladigan, yara yoki boshqa biron jarohat yetkazmaydigan buyum, uyilib topishlik kerak bo’lib qoladi. Odamlar hayvonlar tanasidan shilib olingan terilarni oyoqlariga bog’lab yuradigan bo’lishdi, lekin bunday teri suv tekkaniga ivib, issiqlik ta’sir etganda esa juda qatib qolgan, ya’ni oyoqdan chiqarib olishlik mumkin bo’lmagan darajada qotishi, natijada yana qayta xillash natijasida oyoqni bu terilardan xolos etadigan bo’lishdi.
Ilgari O’rta Osiyo xalqlari yerni qo’sh qo’shib omoch bilan haydaganlar, qo’shni kun bo’yi haydash natijasida hyech biror oyoq buyumi bardosh bermagan shuning uchun ham “Kallaxon”dan choriqni ustiga ho’llab tortilgan. Osiyo (yun. Asia, ehtimol ossuriycha asu - sharq) - Yer sharidagi eng katta qitʼa (butun quruqlik maydonining 30 % chasini egallagan). Yevrosiyo materigining bir qismi.. Natijada “Kallaxom”-(bu qoramol terisini kalla qismining terisi bo’lib mexanik ta’surotga juda chidamli hisoblanadi).Qoramol - quvushshoxlilar oilasiga mansub juft tuyoqli, kavsh qaytaruvchi hayvonlar. Q.ga haqiqiy buqalar turkumiga mansub yirik xonaki kenja turlar - sigir, buyvol, qoʻtos hamda gayal, bizon, zubr va boshqa kiradi. Choriqning shakliga moslashib qotib qolgan. Bu yo’sinda kallaxomdan foydalanishlik uchun uni tortib bog’lab qo’yishlik kerak, bunda biron ip chidash bermagan.
Keyinchalik qoramolning ichagidan tozalab o’ram yasab qotirib qo’yishlik natijasida, tortib bog’laydigan iplar paydo bo’lgan, natijada kallaxomning kiyib bir necha oy mobaynida yurishlik, yani bir necha oygacha mexanik ishqalanishga chidamli oyoq buyumini tag qismi sifatida foydalanilgan. Hatto Amir Temur tomonidan teri solig’i joriy qilingan bo’lgan.Asta-sekinlik bilan kallaxomdan alohida charm mahsulotli choriqlar tikila boshlangan.
Echki terilaridan “takaki” ishlab chiqara boshlangan yillari Samarqand karvon yo’llarida joylashgani uchun O’rta Osiyoda hunarmadchilik juda ravnoq topgan shaharga aylangan. |
| Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan. |
Bu yerda kichik hunarmandlar qo’y va echki terilarini ayron bilan oshlab charm mahsulotlari ishlab chiqara boshlaganlar. Keyinchalik esa “Mukki”ya’ni poshnasi baland chavandozlar uchun etik, ayollar va erkaklar uchun mahsi, kichik yoshdagi bolalar uchun alohida mo’kichalar ishlab chiqarila boshlandi. Bu mukkichalar charimdan, ko’rinishi xushbichimligini ortirish uchun, rang berish ham o’ylab topilgan. O’rik daraxtining tomirini, anor po’stlog’ini qaynatib teriga singdirilsa, qizil rang beradi. Piyoz po’stlog’i qaynatilsa undan sariq rang olganlar va x.k.
1860 yillarga kelib muloyim etiklarga talab oshganligi sababli, hunarbandlar oshlashni yangi yo’llarini o’ylab topganlar.Unni kepagidan xamir qorib teriga surtish orqali, undan yumshoqligi ayron bilan oshlangan teriga nisbatan yaxshiroq terilar ola boshlaganlar. Hozirgi qorako’l oshlashlik ham shu usulga mos keladi. 1880-1885 yillarga kelib po’stin, mo’yna va oyoq buyumlariga talab kattara boladi. Kichik hunarbandlar birlashib kattaroq hunarbandchilik uyushmalari ocha boshladilar. Natijada terini oshlashlikni yangi usullari o’ylab topildi, ya’ni daraxt po’stloqlari bilan, achchiq tosh bilan mulloyim terilardan olina boshladi. Terining ichki qismini qirtishlab, ya’ni teri osti yog’lari va to’qimalaridan sovungarlar sovun ishlab chiqarib, qolgan qismidan esa, jun qoplami po’stin ishlab chiqarish uchun yaroqli bo’lsa po’stin, agar talabga javob bermasa charm ishlab chiqarila boshlanadi. 1887 yili O’rta Osiyoni Samarqand shahrida charm-ko’n zavodi ochildi va ishga tushirildi. Natijada juda ko’p kichik hunarmandlar inqirozga uchradi.”Ulug’ Oktyabr revolyusiyasi g’alaba qozongandan keyin charmchilik va mo’ynachilik korxonalari tez qo’llamda rivojlana boshladi”.
1920 yilga kelib chet davlatlariga eksport qilishlikni o’rniga, 30 yillarga kelib xrom tuzi bilan oshlangan terilarni chetga chiqara boshlandi. (Birinchi va ikkinchi besh yilliklar davrida oshlash ekstraktlari olinadigan ishlab chiqarish korxonalari ko’rilib vatanimizda tayyorlanayotgan terilarnioshlashlik uchun ketadigan to’yintirilgan ekstraklar bilan to’la qondirishga erishildi). Hozirgi vaqtda charmchilik va movutchilik korxonalar ulkan sanoat tarmog’iga aylanib, zamonaviy texnika va yuksak texnologiyalar bilan taminlangan bir butun mexanizmga aylandi. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
(Zamonaviy charm va mo’yna texnologik jarayonlarini to’la izohlabgina qolmay yuqori sifatli mahsulot olishlikda, jarayonini boshqarish usullarini ishlab chiqarishdan iboratdir).
Jarayonni murakkabligi, bu jarayon natijasida hosil bo’lgan mahsulot yuqori molikulyar, har xil funksiyali guruhlardan tashkil topgan organik birikmalari (oqsildan) tashkil topgandir. Charm va mo’yna ishlab chiqarish jarayonlarida oqsil har xil kimyoviy dorivorlarni ta’siriga duch kelib, sifati o’zgaradi va aniq to’liq bir xususiyatni egallaydi. Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
(Charm va mo’yna) texnologiyasi bu - kimyoviy va mexanik ta’surotlar ta’sirida terini qayta ishlash orqali, kam mexnat sarf va xarajat sarflash orqali aloxida istemol xususiyatiga ega bo’lgan fan xisoblanadi).
Mo’yna movut va charichilik texnologiyasi boshqa fanlar singari doimiy ravishda rivojlanib turadigan fan xisoblanib tabiiy nazariy bilimlar, amaliy tajribalar, yangi mashinalar va aparatlar ishlab chiqarishi va iqtisod rivojlanishi bilan bir qatorda yuksala boradi, shuning uchun texnologik jarayonning mavjud bo’lgan shakli nixoyasi xisoblanmaydi, ayrim bosqichlarda belgilangan jarayonlar, yangilari bilan almashtirilib turiladi, ya’ni eng yangi taraqqiy etganlari bilan. Bu jarayonning yangi qonunlarini ochish orqali mexanik va fizik-kimyoviy mexanizmlarini chuqur o’rganishlik, ishlatilayotgan modaning tuzilishini va ishlab chiqarishni yangidan tashkil qilishlik natijasida ruyobga chiqariladi. (Texnologiyaning taraqqiy etishi xo’jalikning oldiga qo’ygan maqsadiga, muvofiq bo’lib, shuning bilan birgalikda xalq xo’jalik planiga kiritiladi, hamda sanoatning hamma tarmoqari oldiga qo’yilgan aniq yo’llanma bilan belgilab beriladi).
Ishlab chiqarish iqtisodiy ta’surotini yuksaltirishlik, bu yangi taraqqiy etgan texnologiyani qo’llanishligiga bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha texnologiya jarayonlari chiqindi maxsulotlarini qayta ishlov berishlik uchun katta etibor berilib, chiqqan maxsulotni ommaviy ishlov berishlikga moslashtiriladi. Shu bilan birgalikda ish va moddiy taqsimotni kamaytirishlik biln birgalikda yarim fabrikatdan yuqori sifatli charm olishlik ko’zda tutiladi.
Ishlab chiqarishni natija beradigan asosiy ko’rsatgichlaridan biri bo’ib bu 100m3. ga ketadigan terini qanchalik sarf bo’lganiga yoqim charm va mo’ynani qanchalik chiqim berishligi hisoblanadi. Afsuski zavodlar aro terini 100m3. uchun sarflanishi ancha bir biridan farq qiladi. Poyafzalni ust qismi uchun qoramollar terisidan 30% cho’chqa terisidan 17%gacha teri sarflanishi bilan farqlanadi. Teri chiqindilarini kamaytirish, texnologik fanga chuqur e’tibor berishlik, sifatni ko’tarishlik orqali, ishchi kuchidan to’g’ri foydalanishlik orqali isrof bo’lishlik darajasini pasaytirishlik mumkin.
Charm va mo’yna ishlab chiqarishlikda donabay mexanik usul bilan ishlashlik yotuk o’rnini egallaydi. Lekin bu ishlov berish usuli ko’p mexnat talab qiladi. Shuning kompleks mexanizasiyalashgan va aftomatlashgan korxonalarni joriy qilishlik hozirgi zamonni talabi bo’lib qolmoqda.
Mexanizasiyalashtirishlik va ayniqsa avtomatashtirishlik zamonamiz talabidan ancha orqada qolib ketmoqda. Charm zovodlari va mo’yna ishlab chiqarish korxonalarida hozirgi vaqtda 35% ga yakuni bajarilayotgan ishni qo’l mexnati orqali bajariladi.
2-Ma’ruza: Charmbop, pustinbop va muynabop teri beruvchi xayvonlarni suyishga muljallanganlarini tashish, tashishga tayyorlash, tashish usullari, suyish va suyish davrida saklash, suyish usullari
REJA:
1. Suyishga muljanllangan qishloq xo’jalik xayvonlarinilarni toshish.
2. Suyish davrida saklash
3. Suyishni teri sifatiga ta’siri
4. Konsizlantirish, shilish va shilish usullari.
|
