Sodda mulohazani ta’riflang va uning qabul qiladigan qiymatlariga misol keltiring

Kompyuterning har qanday mantiqiy amali asosiy mantiqiy vositalar (elementlar) yordamida bajariladi.Har bir mantiqy element bir yoki bir nechta mantiqiy amalni bajarilishini ta’minlaydi.Elementlarning o‘zi oddiy elektron sxemalardan iboratdir. Bunda sxema kirish qismiga kelgan signallar argument deyilsa, uning chiqishidagi signallar shu argumentlarning funksiyasi bo‘ladi. Sxemaning ma’lum qismida signalning mavjudligi birni, yo‘qligi nolni ifodalaydi.

Eng sodda va keng tarqalgan mantiqiy elementlar bilan tanishamiz.

Mos tushish sxemasi (“VA” elementi). Mantiqiy ko‘paytirishni amalga oshira­digan sxema tuzish masalasi qo‘yilgan bo‘lsin. Bunday sxema ikki kirish A va B hamda bitta A  B chiqishga ega bo‘ladi.

Kiruvchi va chiquvchi (natija) signallar elektr impulslaridan iborat bo‘lishi kerak. Bunda impuls bo‘lishiga 1, bo‘lmasligiga 0 raqami mos kelsin. Faraz qilaylik, tok manbai, lampochka va ikkita ulagichli elektr sxema yig‘ilgan bo‘lsin. Lampochka yonishini 1 va o‘chgan holini 0 deb qabul qilamiz. Bunday sxema mos tushish sxemasi deb ataladi.

a) 3-bosqich (EMAS elementi) chiqishida 0 bo‘lishi uchun kirishida 1 bo‘lishi kerak;

b) 2-bosqich (YOKI elementi) chiqishida 1 bo‘lishi uchun birinchi kirishida 0 ekanligini hisobga olgan holda ikkinchi kirishida 1 bo‘lishi kerak;

d) 1-bosqich (VA elementi) chiqishida 1 bo‘lishi uchun ikkala kirishida ham 1 bo‘lishi kerak.

1. 
   “VA” elementiga mos sxema qanday tasvirlanadi?
   
2. 
   “YОKI” mantiqiy amaliga mos sxemani chizing.
   
3. 
   Inventor sxemasi deganda nimani tushunasiz? Uni elektr sxemasida tushunti­ring.
   
4. 
   AA ifodaga mos mantiqiy sxema chizing.
   
5. 
   A  B  C ifodaga mos mantiqiy sxema chizing.
   

1. Quyidagi sxemada YOKI elementini VA hamda EMAS elementlari bilan almashtiring.

1-3-savollar. 2 - mashq

2. Quyidagimantiqiysxemaningchiqishida 0 hosilbo‘lishiuchunkirishidaqandayqiymatlarbo‘lishikerak? sxemagamosmantiqiyifodayozing.
SANA___________________ Tasdiqlayman O’ISHBDO’. USMONOV.H

_______________________________

Informatika-8. 8 – dars.

Mavzu: Kompyuterlarning dasturiy ta’minoti

Maqsad:

1) ta’limiy: o`quvchilarga kompyuterlarning dasturiy ta’minoti haqida ma’lumot berish;

2) tarbiyaviy: o`quvchilarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash;

3) rivojlantiruvchi: o`quvchilarning kompyuter haqidagi bilimlarini rivojlantirish.

1) Salomlashish;

2) Davomatni aniqlash;

II. Takrorlash.

6. 
   “VA” elementiga mos sxema qanday tasvirlanadi?
   
7. 
   “YОKI” mantiqiy amaliga mos sxemani chizing.
   
8. 
   Inventor sxemasi deganda nimani tushunasiz? Uni elektr sxemasida tushunti­ring.
   

Hozirgacha kompyuterlarning texnik tuzilishi va dasturlar haqida ma’lumotlar oldingiz. Dastur bilan ta’minlanmagan komputerlar quruq “temir”dan boshqa narsa emas. Chunki, biror bir dastursiz kompyuter xech qanday “bilim”ga ega emas. Shuning uchun dasturlar kompyuterlarning texnik tuzilishining mantiqiy davomi hisoblanadi va biror kompyuterning qo‘llanish sohasi undagi dasturlar to’plamiga uzviy bog’liqdir. Kompyuterlar inson amaliy faoliyatining turli sohalarida qo‘llanilishi tufayli foydalanuvchi, ya’ni kompyuterni ishlatuvchi shaxs ham undan har xil imkoniyatlarni talab etadi. Talab etilgan imkoniyatlarning borligi ma’lum darajada dasturiy ta’minotga ham bog’liqdir.

Informatikada kompyuter texnikasini quyidagi ikki qismning birligi sifatida qaraladi:

• 
  texnik vositalar;
  
• 
  dasturiy vositalar.
  

Dasturiy vositalar – kompyuter tomonidan ishlatiladigan barcha dasturlar to’plamidir. Ingliz tilida bu qism Software deb ataladi va “yumshoq mahsulotlar” deb tarjima qilinadi (ing. soft – yumshoq). Bu so‘z dasturiy ta’minot bilan kompyuterlarning mutanosibligini, dasturlarning takomillashishi, rivojlanishi va moslashuvchanligini ifodalaydi.

Bundan tashqari informatikada yana bir yo’nalish Brainware (brain inglizchadan tarjimasi – intellekt, ong) – algoritmik yo’nalish ajratiladi. Bu yo’nalish algoritmlarni ishlab chiqish, ularni tuzish usul va uslublarini o‘rganish bilan bog’liqdir.

Kompyuterlarda ishlatilayotgan dasturlarni shartli ravishda quyidagi uch turga ajratish mumkin:

1. 
   Sistema dasturlari
   
2. 
   Amaliy dasturlar
   
3. 
   Uskunaviy dasturlar
   

• 
  sistema dasturlari – turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlar, masalan:
  

1. 
   kompyuter resurslarini boshqarish (protsessor, xotira, kiritish-chiqarish qurilmalari);
   
2. 
   foydalanilayotgan ma’lumot nusxalarini hosil qilish;
   
3. 
   kompyuterni ishlash imkoniyatlarini tekshirish;
   
4. 
   kompyuter haqida ma’lumotlar berish va hokazo.
   

• 
  amaliy dasturlar – foydalanuvchiga aniq bir foydalanish sohasida ma’lumotlarga ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi jami dasturlar;
  
• 
  uskunaviy dasturlar– kompyuter uchun yangi dasturlar tayyorlash va tahrirlashni yengillashtiruvchi dasturlar.
  

Hozirgi kunda dasturiy ta’minotni quyidagi o’zaro bog’langan guruhlar orqali ifodalash mumkin:

• 
  operatsion sistemalar (MS DOS, Windows naqllari, Unix, Linux, Nova, Mandriva, Machintosh, Doppix) va qobiq-dasturlar (Norton Commander, Far manajer, Windows Commander, Total Commander);
  
• 
  dasturlash sistemalari (BASIC, Visual Basic, Paskal, Delphi, C, C++);
  
• 
  uskunaviy sistemalar (redaktorlar, sozlovchilar, makroassemblerlar);
  
• 
  integrallashgan dasturlar paketi (matn muharrirlari, matn protsessori, elektron jadvallar, ma’lumotlar omborini boshqarish sistemalari);
  
• 
  mashina grafikasi sistemalari (ilmiy, muxandislik, o’quv, animatsion, ijodiy);
  
• 
  ma’lumotlar omborini boshqarish sistemalari (FoxPro, Access, Paradox);
  
• 
  amaliy dasturiy ta’minot (buxgalterlik, nashriyot, avtomatik loyixalash sistemalari, elektron jadvallar).
  

Sistema dasturlarining bir bo’lagi sifatida yordamchi dasturlar – utilitlar (lotin. – foydali) ishlab chiqilgan. Bu dasturlar operatsion sistemaning imkoniyatini oshirishga xizmat qilishi yoki alohida vazifani bajarishi ham mumkin.

Utilitlarning ba’zi ko’rinishlari:

• 
  kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi va testdan o’tkazuvchi dasturlar;
  
• 
  kompyuter qurilmalarini boshqaruvchi drayver dasturlar;
  
• 
  axborotni zichroq yozilishini ta’minlovchi arxiviator dasturlar;
  
• 
  kompyuterning ishiga zarar keltiruvchi va foydalanuvchi ishiga hala beruvchi dasturlardan himoyalovchi antivirus va antispam dasturlar;
  
• 
  kompyuterlar orasida ma’lumot almashishni ta’minlovchi kommunikatsiya dasturlari;
  
• 
  kompakt disklarga yozishni ta’minlovchi dasturlar;
  
• 
  nompyuternimultimedia imkoniyatlarini kengaytiruvchi dasturlar va hokazo.
  

• 
  Software – qiymati 100% to’langanidan keyin o’rnatilib, foydalaniladigan dasturiy ta’minot. Masalan, Windows operatsion sistemalari, MS Office dasturlari, Adobe Photoshop va Macromedia Flash naqllari,
  
• 
  Shareware (ing. Share – qisman) – aprobatsiya, ya’ni sinovdan o’tkazish muddatiga ega bo’lgan dasturlar. Sinov muddati, odatda, bir necha kun yoki bir oygacha, yoki bir necha bor kirib ishlashga mo’ljallangan bo’ladi. Ba’zan bunday dasturlarning imkoniyatlari cheklangan naqli beriladi. Agar foydalanuvchiga shunday dastur zarur bo’lsa, u dasturni to’liq naqlini xarid qilib olishi mumkin. Bu kabi dasturlarni Internet tarmog’idan jahonga mashxur Download.com katalogidan, dasturlarni tarqatish bilan shug’ullanuvchi Softpedia agentligidan, rossiyaning Softkey katalogidan topish mumkin.
  
• 
  Freeware(ing. Free – erkin) – mutlaqo bepul dasturiy ta’minot. Aksariyat hollarda reklama sifatida yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. Bu dasturlardan tekin foydalanish mumkin, lekin dasturni o’zgartirib bo’lmaydi. Chunki, dasturning birlamchi kodlari ochiq holda berilmaydi.
  
• 
  Free and Open Source Software (ing. erkin va birlamchi kodi ochiq) – mutlaqo bepul va birlamchi kodi ochiq dasturiy ta’minot. Foydalanuvchi bu kabi dasturlarni tekin ishlatish bilan birga o’z imkoniyatlari va ehtiyojiga moslab o’zgartirishi mumkin.
  

Ba’zi dasturlar installatsiya qilinishi shart emas. Ularni faqatgina nusxalab olish kifoya. Bunday dasturlar, odatda, biror bir yo’nalishdagi ishni bajarishga mo’ljallangan bo’ladi.

Shuni unutmangki, kompyuter “virusi” ham dasturdir. Lekin bu dastur boshqa dasturlarga birikib olib yoki mustaqil ravishda ishlaydi hamda foydalanuvchi ishiga yordam berish o‘rniga uning ishlariga zarar yetkazadi: ma’lumotlarni o‘chiradi yoki buzadi, kompyuter qismlari ishini o’zgartiradi, tezkor xotirani to’ldirib kompyuter ishlashini sekinlashtiradi va hokazo.

IV. Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. 
   Foydalanuvchi kim?
   
2. 
   Kompyuter ishlashi uchun nimalar kerak?
   
3. 
   Dasturiy ta’minot qanday turlarga bo’linadi?
   
4. 
   Sistema dasturlari haqida so‘zlab bering.
   
5. 
   Uskunaviy dasturlar haqida so‘zlab bering.
   
6. 
   Amaliy dasturlar haqida so‘zlab bering.
   
7. 
   O’zingiz ishlatgan amaliy dasturlar haqida so’zlab bering.
   
8. 
   Dasturiy ta’minot qanday guruhlarga bo’linadi?
   
9. 
   Kompyuter virusi nima?