Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o‘z
faoliyati natijalaridan ko‘proq daromad olishga harakat qiladi.
Har qanday
korxona nafaqat o‘zining tovarini ancha yuqori baholarda sotishga, balki
mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni
kamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarni sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan
tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari
korxonaning
ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish
samaradorligi darajasiga bog‘liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va
sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi.
Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar.
Korxonalarning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta
salmoqga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab
chiqarish qanchaga tushushini ko’rsatadi, ya’ni mahsulotning
ishlab chiqarish
tannarxini tashkil qiladi.
Korxonalar, shuningdek, mahsulotning sotish bo’yicha hhxarajatlarni, ya’ni
ishlab chiqarishщdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama
qilish va hokazo) xarajatlarning ham amalga oshiriladilar.
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmunga
ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi:
- moddiy xarajatlar;
- asosiy fondlar amortizasiyasi;
- mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
- ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;
- boshqa xarajatlar;
Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarning eng katta qismi bo’lib,
umumiy xarajatlarning 60-80 foizini tashkil qilish mumkin. Moddiy xarajatlar o’z
ichiga quydagilarni qamrab oladi:
- xomashyo va
materiallar xarajatlari;
- texnalogik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va
energiya;
- xarid qiluvchi butlovchi qisimlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari;
- mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qisimlar;
- boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish
xizmatlari;
- xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetning
eskirishi yoki har bir instrument, investar, labaratoriya
uskunalari va maxsus
kiyim – bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;
- tabiy xomashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa to’lovlar;
- ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga
keladigan yo’qotishlar;
- tabiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo’lmagan
holda yuzaga keladigan yo’qotishlar.
Amortizasiya ajratmalari miqdoriga teng bo’lgan asosiy ishlab chiqarish
fondlarining eskirishi xarajatlarining yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular
qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizasiyasi
va uning indeksasiyasini
kiritish mumkin.
Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar – korxonalarning
asosiy ishlab chiqarish personali mehnatga haq to’lashga sarflanadigan xarajatlar
bo’lib, ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofatlar, rag’batlantiruvchi
va kompensasiya to’lovlari, jumladan, konunchilikda belgilangan me’yoriylar
chegarasida narxlarning o’sishi va indeksasiya uchun to’lovlar, shuningdek,
korxona xodimlari shtatida bo’lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda bind
bo’lgan ishchilar uchun to’lanuvchi haqini o’z ichiga oladi.
Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quydagilar kiritilagan:
- amalda bajarilgan
ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu kabilar
asosida to’lanuvchi ish haqi;
- xodimlarga natural to’lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati;
Xulosa
Shuni aytishimiz joizki xar bir firma bozor iqtisodiyotida o`z o`rniga ega
bo`lishi uchun birinchi navbatda raqobat bardosh xamda xamyonbob sifatli
maxsulot ishlab chiqarishni yolga qoyish lozimfirma raxbarining maqsadi faqat
katta daromad olish boilibgina qolmay xalq manfatlaarini o`ylashi kerak.
Maxsulot tannarxiga ucha katta bolmagan miqdorda narx qoyish kerak.
Shunda
ishlab chiqargan xar bir maxsuloti xaridorlarga xarid qilishiga qulay bo`ladi.
Korxona ishlab chiqarayotgan maxsulotini talab miqdoriga qarab
belgilangan xajimda ishlab chiqarishi maqsadga muxofiq. Firma eng avallo ish
faoliyatida tajribali xodimlar bilan ta`minlanishi zarur. Shu bilan bir qatorda
olinga daromaddan samarali foydalanish darkor. Xar bir ishlab chiqarayotgan
tovar va xom ashyosini reklamasi va uning sifatiga e`tabor qaratish lozim. Shunda
korxonaning
tovar
aylanmasi
normal
darajadi
bo`ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2010 y.
2. O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksi.-T.: Adolat, 1996.
3. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida"gi
qonuni
24.12.1998
4.B.Yu.Xodiyev. N.Akramova. “Korporativ boshqaruv”.T.:2011
Internet saytlari
21. Ziyonet.uz
22. Lex.uz
23. tfi.uz
