3.6. O‘lchash kallaklari O‘lchash kallaklari - siljishlar o‘qib olinadigan shkalali, o‘lchash
uchligining kichik siljishlarini milning katta siljishlariga aylantiruvchi mexanik
sanash qurilmalaridir. Bu kallaklar alohida o‘lchash asbobi sifatida ishlatilmaydi,
94
ular siljishlarni sanash uchun mo‘ljallangan qurilmalarda o‘rnatilishi kerak.
Shuning uchun o‘lchash kallaklarini, ko‘pincha, sanash qurilmalari deb atashadi.
Odatda, o‘lchash kallaklari universal moslamalarga, ya’ni shtativ va o‘lchash
ustunlariga o‘rnatiladi. O‘lchash kallaklarini bitta korpus va moslamada o‘rnatish
uchun diametri 8 yoki 28 mm ga teng bo‘lgan maxsus silindrik qismlar ishlab
chiqariladi. Kallaklar bo‘linmalarining qiymati 1; 2; 5 qatoridan olinadi. Ko‘pincha
tishli, pishang- tishli va prujina mexanizmli kallaklar qo‘llaniladi.
Tishli mexanizmli o‘lchash kallaklari (soatsimon indikatorlar). Soatsimon
indikatorlar sxemasi tishli uzatmalardan tuzilgan kallaklarning yagona vakilidir
(53-rasm). Birinchi uzatma o‘lchash tayoqchasida kesilgan reyka (1) va tishli
g‘ildirakcha (2) dan tarkib topgan. Tishli g‘ildirakcha (2) bilan bir o‘qda diametri
katta tishli g‘ildirak (3) o‘rnatilgan, u o‘z navbatida, o‘qida asosiy mil o‘rnatilgan
diametri kichkina tishli g‘ildirakcha (4) bilan ilashgan.
Shkala (6) bo‘yicha mil (5) yordamida uchlik (7) ning siljishi o‘qiladi. U
odatda, 157 marta kattalashtirilgan bo‘ladi. Soatsimon indikatorlar ko‘p aylanuvchi
kallaklar soniga kiradi, chunki o‘lchash uchligi ko‘rsatish ko‘lami ichida siljiganda
mil bir necha marta aylanadi. Mil aylanish sonini sanamaslik uchun indikatorda
qo‘shimcha mil (11) va shkala (12) bo‘lib, u (11) tishli g‘ildirakcha (4) bilan
ilashgan yordamchi g‘ildirak (10) o‘qida o‘rnatilgan.
Uchlik harakati yo‘nalishidan qat‘iy nazar, tishli g‘ildiraklarning bir-biri
bilan ilashishi bir ishchi profillar bo‘yicha amalga oshadi. Indikatorda bu yassi
spiral prujinasi (9) yordamida ta’minlanadi. U juda ingichka bo‘lgani uchun «qil
prujina» deb ataladi. Prujinaning bir uchi tishli g‘ildirakcha(10) ga, ikkinchi uchi
esa indikator korpusiga mahkamlangan.
Prujina (8) o‘lchash kuchini ta’minlaydi. Odatda, indikator diametri 8 mm
silindrik gilza orqali o‘rnatiladi. Ko‘p indikatorlarda shkalasining orqa tomondagi
qopqog‘ining yuzasida kronshteyn shaklida maxsus bog‘ich («quloqcha») ko‘zda
tutilgan. Bu ishonchliroq o‘rnatishni ta’minlaydi, chunki silindrik qismidan qattiq
qisganda, o‘lchash tayoqchasi qisilib qolishi mumkin. Shkala bo‘yicha nol
hisobiga qo‘yish, odatda, hoshiyasi (13) ni aylantirib amalga oshiriladi.
95
Indikatorlarning aksariyat qismi 2 yoki 3, 5 yoki 10 mm ko‘lamda ishlab
chiqariladi. Deyarli barcha soatsimon indikatorlar bo‘linmalarining qiymati 0,01
mm Indikatorlarni turli holatlarda ishlatish uchun ashyolar to‘plamlari chiqariladi.
53-rasm. Soatsimon indikator:
a – sxemasi;
b – umumiy ko‘rinishi.
