|
Uzbekiston sanoatining kompleks tarmoqlari
|
| bet | 2/5 | | Sana | 22.05.2024 | | Hajmi | 131 Kb. | | #250505 |
Bog'liq 3-mavzu (1)Uzbekiston sanoatining kompleks tarmoqlari
№
|
Kompleks tarmoqlari
|
Kompleks tarmoqka kiruvchi tarmoqlar soni
|
1.
|
Elektroenergetika sanoati
|
3
|
2.
|
Kumir sanoati
|
2
|
3.
|
G az sanoati
|
2
|
4.
|
Neft va neftni qayta ishlash
|
2
|
5.
|
Kora metallurgiya
|
2
|
6.
|
Rangli metallurgiya
|
4
|
7.
|
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash
|
40
|
8.
|
Kimyo va neft-kimyo sanoati
|
12
|
9.
|
Urmonsozlik, yogochni qayta ishlash va kogoz sanoati
|
3
|
10.
|
Qurilish materiallari sanoati
|
14
|
11.
|
Oyna va chinni-fayans sanoati
|
2
|
12.
|
Mikrobiologiya sanoati
|
12
|
13.
|
Medikina (farmakevtika) sanoati
|
3
|
14.
|
Poligrafiya
|
1
|
15.
|
Engil sanoat
|
18
|
16.
|
Oziq-ovqat sanoati
|
22
|
17.
|
Un, yorma va em sanoati
|
3
|
18.
|
Krlgan tarmoqlar
|
21
|
3.3. Sanoatning tarmoq tuzilmasi va uni belgilovchi omillar
Tarmoq tuzilmasi deyilganda, uning tarkibi, tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlar va uzaro bog`liqlik tushuniladi. Tarmoq tuzilmasi sanoat taraqqiyoti darajasini belgilaydi xamda unda yuz bergan va yuz beradigan uzgarishlarni aks ettiradi.
Tarmoq tuzilmasiga binoan quyidagi jixatlarni aniqlash mumkin:
ijtimoiy mehnat taksimoti va kooperatsiyaning darajasini;
mamlakatning iqtisodiy jixatdan mustaqil ekanligini;
sanoat va butun xalq xujaligining ilmiy-texnika saloxiyatini;
mamlakat va uning viloyatlari sanoatining rivojlanish darajasini; XXSHsanoat tarmog`ining «A» guruhi bilan «B» guruhi o`rtasidagi ishlab
chiqarish alokadorligini;
XXIVijtimoiy mehnat unumdorligi yoki ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligining darajasini;
XXV mehnatkashlarning moddiy faravonligi va madaniy darajasi usganligini.
Sanoat tarmoqlari tuzilmasini tavsiflash uchun ayrim tarmoqlar o`rtasidagi ma’lum ishlab chiqarish alokadorligini ifodalovchi miqdoriy nisbatlarni aniklab olish kerak. Bu muammoni xal etish uchun bir qator kursatkichlardan foydalaniladi. Ulardan biri tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlarni ifodalasa, ikkinchisi ma’lum davr ichidagi tuzilmaviy uzgarishlarni, uchinchisi esa, ishlab chiqarish alokalarini ifodalaydi.
Tarmoq tuzilmasini ifodalovchi kursatkichlar jumlasiga quyidagilar kiradi:
mustaqil sanoat tarmoqlarining soni;
tarmoqlarning sanoat ishlab chiqarishi umumiy hajmidagi salmogi;
tarmoq rivojining sur’ati;
tarmoqning ilgarilab ketish koeffitsienti.
Mustaqil sanoat tarmoqlarining soni mamlakat industrial taraqqiyoti, uning iqtisodiy va ilmiy-texnik saloxiyati, iqtisodiy jixatdan mustaqilligini ifodalaydi.
Tarmoq strukturasi uning yalpi mahsulotining sanoat ishlab chiqarishi umumiy hajmidagi ulushi, ishchilar soni va asosiy fondlar kiymatidagi salmogi kursatkichlari bilan ulchanadi.
Tarmoqning rivojlanish sur’atini quyidagicha ifodalash mumkin:
s_ 100*77 ~~
Bu erda: S — tarmoqning rivojlanish sur’ati;
P — tarmoq rivojlanishinint rejali darajasi;
X — tarmoq rivojining xisobot davridagi darajasi.
Tarmoqning rivojlanish koeffitsienti tarmoqlar tarkibidagi miqdor uzgarishlarni ifodalaydi va ma’lum davrda sanoat tarmog`i tuzilmasidagi siljishlarni kursatib beradi. Bu koeffitsient quyidagi formula yordamida aniklanadi:
KTR * s Cp * s
Bu erda: Tr * s — tarmoqning rivojlanish sur’ati;
Sr * s — sanoatning rivojlanish sur’ati.
Sanoat tarmoqlari orasidagi yuzaga kelgan mutanosibliklar va ularning uzgarishiga ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi xamda boshqa bir qator omillar ta’sir etadi.
Sanoat ishlab chiqarishi tarmoq tuzilmasini belgilovchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi:
•fan-texnika taraqqiyoti va uning yutuqlarini ishlab chiqarishta joriy etish;
•material va yoqilg`i , energetika resurslarini iqtisodiy tejaishi kuchaytirish;
•ijtimoiy mehnat taksimoti, ixtisoslashtirish va kooperativlashtirishning darajasi;
sanoat ishlab chiqarishining usish sur’atlari;
axolining moddiy va madaniy darajasi usishi;
ijtimoiy-tarixiy sharoitlar;
•mamlakatning tabiiy resurslari va ularni uzlashtirish darajasi;
•mamalakatning xalqaro mehnat taksimotida tutgan o`rni va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy xamkorligi.
Sanoat tarmoq tuzilmasi uzgarishiga eng kuchli ta’sir kursatuvchi omillardan biri fan-texnika taraqqiyotidir. Fan-texnika taraqqiyoti eng avvalo, yangi mehnat vositalari va mahsulotning yangi turlarini yaratish, mavjud asbob-uskunalar va texnologiya jarayonlarini takomillashtirish, yangilarini joriy etish bilan bog`liq. Bu esa, mavjud sanoat tarmoqlaridan yangidan-yangi sohalarning ajralib chikishiga va shakllanishiga turtki beradi. Natijada progressiv xisoblangan avtomobilsozlik, asbobsozlik, radiotexnika va elektronika, lazer texnologiyasi tez sur’atlar bilan rivojlanadi.
Bundan tashqari, fan-texnika taraqqiyoti tufayli yangi progressiv xomashyo, materiallar, yoqilg`i , energiya turlaridan foydalanish sanoatda ishlab chiqarish xarakterini uzgartiradi. Yuqori tejamkorlikka ega bo`lgan xomashyo, material yarim-fabrikatlar va yoqilg`i ishlab chiqaradigan tarmoqlar iste’molchi tarmoqlarga mahsulot etqazib berish kulamini kengaytirishlari natijasida xalq xujaligining boshqa tarmoqlar mahsulotlariga bo`lgan extiyoji nisbatan kamayadi. Masalan, sun’iy va sintetik tolani ishlab chiqarishning tarakkiy etishi tukimachilik sanoatida bir sumlik mahsulot uchun sarflanadigan tabiiy tola sarfini kiskartiradi. Natijada mahsulotning materialtalabligi kamayadi va sanoat bilan qishloq xujaligi, sanoatning qazib oluvchi tarmog`i bilan ishlov beruvchi tarmog`i o`rtasidagi nisbat uzgaradi.
Sanoat tuzilmasining uzgarishiga ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllari — Konkentratsiyalash, ixtisoslashtirish va maxaddiylashtirish juda katta ta’sir kursatadi. Ishlab chiqarishda kichik korxonalarnish kupayishi tarmoq taraqqiyotini tezlashtirgani xolda uning umumsanoat mahsulotidagi mikyosi oshishiga olib keladi. Ixtisoslashtirish ijtimoiy mehnat taksimoti jarayonini ifodalagani xolda ayrim mahsulotlar yoki mahsulot qismlarini mustaqil ishlab chiqarishga tayyorlashga, yanga sanoat tarmoqlari tashkil kilinishiga sabab buladi. Masalan, ixtisoslashtirishning tarakkiy etishi natijasida mashinasozlikda butlovchi buyumlar sanoati, asbob-uskuna sanoati, asbobsozlik, elektronika va boshqa sohalar tashkil topadi.
Kooperativlashtirish va maxalliylashtirish tarmoqlar o`rtasidagi alokadorlikni kengaytiradi va tarmoq strukturasini murakkablashtiradi.
Kishilar moddiy va ma’naviy farovonliginish usishi xam sanoat tarmoqlari tuzilmasining uzgarishiga muhim ta’sir kursatadi. Bu omil ta’siri ostida engil va Oziq-ovqat sanoatlarida chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasi va assortimenti uzgaradi, iguningdek, madaniy-maishiy buyumlar — televizor, soat, fotoapparat, kir yuvish mashinasi, motokikl, motoroller va boshqalarni ishlab chiqaradigan maxsus tarmoqlar tashkil topadi.
Sanoat tarmoqlari tuzilmasiga ta’sir kursatuvchi eng muxdm omillardan yana biri — mamlakatning xalqaro mehnat taksimotidagi o`rni xisoblanadi.
Xozirgi davrda iqtisodiy integratsiyaga kiruvchi xar bir mamlakatda ayrim tarmoqlar tarakkisti uchun qulay iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy sharoitlar borligi tufayli iqtisodiy integratsiya dasturlari tuzilgan.
Ulardagi sanoat uz mamlakatining extiyojtarinigina emas, balki boshqa davlatlar extiyojlarini xam xisobga olgan xolda rivojlanmokda.
XXI asr boshlarida XX asrga karama-karshi ularok, Ayniqsa mustaqillikning oxirgi un yillida sanoat tarmoqlari tuzilmasida goyat muhim uzgarishlar ruy bermoqda. Buni ... -jadval ma’lumotlaridan xam kurish mumkin.
Uzbekiston sanoatining 2000 - 2007 yillardagi tarmoq tuzilmasi iqtisodiy taxlili xozirgi sharoitda respublika sanoat ishlab chiqarishida fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni ta’minlaydigan tarmoqlar rivojining yuqori sur’atlar va keng kulami taqozo kilgan progressiv uzgarishlar ruy berayotganidan dalolat bermoqda.
...-jadval
Uzbekiston sanoatida 1900-2007 yillar mobaynida yalpi mahsulot ishlab chiqarishning tarmoqlar tuzilmasi dinamikasi (yakuniga nisbatan foiz xisobida)
Tarmoq
|
1900
|
1940
|
1980
|
1991
|
2000
|
2001
|
2006
|
2007
|
Butun sanoat
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
SHu jumladan: Elektroenergetika
|
-
|
-
|
-
|
2,8
|
9,1
|
8,0
|
10,0
|
9,4
|
Ekilgi sanoati
|
-
|
-
|
-
|
3,7
|
15,0
|
12,5
|
17,0
|
17,7
|
Kora metallurgiya
|
-
|
-
|
0,6
|
0,7
|
1,2
|
1,4
|
2,3
|
2,4
|
Rangi metallurgiya
|
-
|
-
|
5,2
|
9,7
|
10,1
|
10,7
|
18,5
|
15,7
|
Kimyo va neft kimyo
|
-
|
0,5
|
5,1
|
4,3
|
5,5
|
5,3
|
4,8
|
4,7
|
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash
|
0,5
|
8,8
|
16,3
|
11,6
|
9,2
|
10,5
|
13,8
|
15,4
|
Qurilish materiallari sanoati
|
0,5
|
1,8
|
5,8
|
5,2
|
5,3
|
5,3
|
4,2
|
5,2
|
Urmon, yogoch va kogoz sanoati
|
-
|
1,4
|
1,8
|
1,2
|
1,4
|
1,4
|
0,8
|
0,9
|
Engil sanoat
|
85
|
58,8
|
38,8
|
39,9
|
19,0
|
20,5
|
14,6
|
13,7
|
Oziq-ovqat sanoati
|
12
|
25,1
|
15,4
|
14,7
|
14,1
|
13,9
|
8,9
|
9,8
|
Boshqa tarmoqlar
|
2,0
|
2,1
|
1,1
|
6,2
|
9,6
|
10,1
|
5,1
|
5,6
|
|
| |
