SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
1277
YORUG‘LIKNING GAZLARDA MOLEKULYAR SOCHILISHI
Tolegenova Madina Tolegenovna
Nizomiy nomidagi TDPU Fizika va uni o‘qitish metodikasi kafedrasi o‘qituvchisi
Yo’ldosheva O’g’loy Zafarbek qizi
Murodova Gavxar Murod qizi
Shkurova Munisa Yusufjon qizi
3-kurs talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.7493045
Annotatsiya. Ushbu maqola yorug‘lik va yorug‘likning gazlarda molekulyar sochilishi
haqidagi fikr-mulohazalarga bag’ishlanadi. Maqolada Reley tasavvurlariga ko
‘
ra bir jinsli gaz
muhitda yorug
‘
likning sochilishi gaz molekulalarining harakati bilan tushuntiriladi.
Kalit so‘z va iboralar: yorug‘lik, optik nurlanish, yorug‘likning sochilishi, molekula,
elektromagnit to‘lqin.
МОЛЕКУЛЯРНОЕ РАССЕЯНИЕ СВЕТА В ГАЗАХ
Аннотация. В этой статье обсуждается молекулярное рассеяние света и света в
газах. В статье рассеяние света в однородной газовой среде по представлениям Рэлея
объясняется движением молекул газа.
Ключевые слова и фразы: свет, оптическое излучение, светорассеяние, молекула,
электромагнитная волна.
MOLECULAR SCATTERING OF LIGHT IN GASES
Abstract. This article discusses the molecular scattering of light and light in gases. In the
article, the scattering of light in a homogeneous gas medium according to Rayleigh's ideas is
explained by the movement of gas molecules.
Key words and phrases: light, optical radiation, light scattering, molecule,
electromagnetic wave.
Optik nurlanish oqimining har qanday xarakteristikasining o‘zaro ta’sirida o‘zgarishi
moddaga yorug‘likning tarqalishi deyiladi. Yorug‘likning tarqalishi jarayoni molekula yoki
molekula tomonidan qarz olishdan iborat. Muhitda tarqaladigan elektromagnit to‘lqinning
energiya zarrasi va bu energiyaning qattiq burchakka nurlanishi, uning tepasi ko‘rib chiqilayotgan
zarrachadir. Molekula yoki zarracha yorug‘likni fizik jihatdan xuddi shunday sochadi, lekin bu
tarqalish mexanizmi o‘lchamiga bog‘liq.
Ko‘p hollarda nurlanishning to‘lqin nazariyasi doirasida yorug‘likning
tarqalishining
yetarli darajada tavsifi bilan bog‘liq. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan, moddada tarqalayotgan
yorug‘lik to‘lqinining elektr maydoni atom va molekulalarni tashkil etuvchi elektronlarni silkitadi
va ular barcha yo‘nalishlarda tarqaladigan ikkilamchi sferik to‘lqinlarning markazlariga aylanadi.
Shuning uchun yorug‘likning tarqalishi aftidan, materiya har doim tarqalish bilan birga bo‘lishi
kerak. Biroq, shaffof bir jinsli muhitda tekis to‘lqin yon tomonlarga sochilmasdan faqat bir
yo‘nalishda tarqaladi. Barcha ikkilamchi to‘lqinlarning qo‘shilishining bunday natijasi ularning
kogerentligi bilan bog‘liq.
Reley tasavvurlariga ko‘ra bir jinsli gaz muhitda yorug‘likning
sochilishi gaz
molekulalarining harakati bilan tushuntiriladi. Yassi to‘lqinning harakatsiz zarra (molekula)lardan
tashkil topgan bir jinsli muhitda tarqalishida yorug‘likning sochilishi yuz bermasligi Releyga
ma’lum edi. Sochilishning yuz bermasligini ikkilamchi to‘lqinlar interferensiyasining natijasidir
SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
1278
deb qaraladi. Bir xil hajm elementidan tarqaluvchi ikkilamchi to‘lqinlar o‘rtasidagi faza
siljishining o‘zgarmasligi ikkilamchi to‘lqinlarning tarqalish yo‘nalishidan boshqa barcha
yo‘nalishlarda o‘zaro o‘chishiga olib keladi. Yorug‘likning gazdagi sochilishini tushuntirish
uchun Reley bir jinsli muhit (gaz)ning bir xil hajm elementidan nurlanuvchi ikkilamchi to‘lqinlar
kogerent bo‘lmaydilar deb hisoblaydi. Bu holni Reley gaz molekulalarining
uzluksiz betartib
harakatining natijasida ikkilamchi to‘lqinlaring faza farqlarining o‘zgarib turishidadir – deb
tushuntiradi. Bir jinsli gazning bir xil hajm elementidan chiquvchi (tarqaluvchi) ikkilamchi
to‘lqinlar Reley bo‘yicha kogerent bo‘lmaganlari uchun gazda sochilgan yorug‘lik intensivligi
birlik hajmdagi molekulalar soniga proporsional, demak, alohida olingan molekulaning sochish
intensivligini hisoblab molekulalar soni bo‘yicha yig‘ib chiqish mumkin. Reley tegishli hisoblarni
bajarib, gazning yorug‘likni sochish intensivligi uchun ifoda keltirib chiqargan. Shunga o‘xshash
formulani sochilishning hozirgi zamon statistik nazariyasidan keltirib chiqarish mumkin.
Akademik L.I. Mandelshtam 1907-yilda chuqur nazariy tahlil va o‘tkazilgan ishonchli
tajribalar asosida optik
bir jinsli muhit, uni tashkil etgan molekulalar harakatdami yoki yo‘qligiga
bog‘liq bo‘lmagan holda, yorug‘likni socha olmaydi, deb Reley nazariyasidagi molekulalarning
harakati sochilishni yuzaga keltiradi degan asosiy taxminining xato ekanligini ko‘rsatib bergan.
Shunday qilib, biz
optik birjinsli muhit, undagi zarralar harakatdami yoki yo‘qligiga
bog‘liq bo‘lmagan holda
xira muhit bo‘lishi mumkin emas, degan xulosaga kelamiz, demak,
sochilish
yuz berishi uchun muhit optik bir jinslimas bo‘lishi kerak.
Fizik bir jinsli muhit (sof gaz, suyuqlik, kristallar) nima hisobiga optik bir jinslimas bo‘lishi
mumkin? Axir ularda yorug‘likning sochilishi kuzatiladi-ku. Bu qo‘yilgan savolga 1908-yilda
polshalik olim M.Smoluxovskiy
kritik opalessensiya nazariyasini rivojlantirib qisman javob
bergan.
Ma’lumki, kritik nuqta (temperatura) yaqinida mutlaqo shaffof bo‘lgan muhit xira bo‘lib
qoladi – yorug‘likning kuchli (intensiv) sochilishi yuz beradi. Kritik nuqtaga bevosita yaqin
bo‘lgan holda sochilgan yorug‘lik intensivligi
𝐼~
1
𝜆
2
– bo‘ladi.
Bu hodisa kritik sopalessensiya deb
yuritiladi.
Smoluxovskiy kritik nuqta yaqinida sochilgan yorug‘lik intensivligining tezlik bilan
oshishining sababini muhit zichligining tasodifiy o‘zgarishida, ya’ni zichlik fluktuatsiyasidadir,
deb ko‘rsatadi. Zichlik fluktuatsiyasi kritik nuqta yaqinida moddaning siqiluvchanligi (d
𝑣/dp) ning
chegarasiz ortib borishi hisobiga kuchayadi.
Kritik opalessensiyani eslatuvchi hodisa ikkinchi tur fazaviy o‘tish temperaturasi yaqinida
ham yuz beradi.
Smoluxovskiyning zichlik fluktuatsiyasi haqidagi muhitning
noldan farqli istagan
temperaturasida zichlik fluktuatsiyasi mavjud bo‘ladi, degan g‘oyasi yorug‘lik sochilishining
keyinchalik mualliflar tomonidan rivojlantirilgan statistik nazariyasi asosida yotadi.
REFERENCES
1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
2. M.A. Leontovich. Relaxation in liquids and scattering of light. J. Phys. USSR. 1941. V.4,
No 6 C. 499-506
3. https://studbooks.net
