|
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalariGloballashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
283
turli tabaqasi ishlatishi natijasida ularning nomini ifodalovchi maxsus terminlar ham
umumiste’mol so‘zga aylanib ketadi. Ular ishlatila-ishlatila majoziy ma’nolarga
kiradi, har xil o‘xshatishlar uchun asos bo‘ladi, maqol, matal, doimiy va frazeologik
iboralar tarkibida qo‘llanila boshlaydi, tug‘at tarkibini boyitadi. Masalan, tikuvchilik
asboblaridan birining nomini ifodalovchi
iyna
termini: “ipidan iynasigacha” – butun
tafsiloti bilan, mayda-chuydasigacha batafsil. “iyna minan quduq qazuv” – juda qiyin,
bajarilishi amrimahol bo‘lgan ish. “Iynaday gapni tuyaday qildi” – mubolag‘a qilib,
bo‘rttirib yubordi. Yana tesha so‘zi “tesha tiymagan so‘z” – hazil-mutoyiba yo‘li
bilan aytiladi, yangi fikr ma’nosida; bo‘zchi, moki so‘zlari – “bo‘zchining
mokisidek” – tez-tez qatnab sarson bo‘lish ma’nosida; o‘roq, ketmon so‘zlari
“o‘tkanning o‘rag‘in, ketkanning ketmanin aluv” – urushqoq, boshqalarni bezor
qiluvchi shaxslar haqida aytiladi, “ketmani uchdi” – omadi keldi” – omadi keldi
ma’nosida; narvon so‘zi “yuldizdi naq uruv” – juda olg‘ir, ishbilarmon kishi
ma’nosida; tegirmon so‘zi “degirmanga tushsa, putun chig‘adi” – har qanday qiyin
sharoitdan ham qutulish yo‘lini topa oladi ma’nosida; temir so‘zi “temirni qizig‘ida
bos” – biror ishni ayni vaqtida qil ma’nosida; temirchi so‘zi esa “ota-bobong temirchi
o‘tganmi” – sergap, gapni ortiqcha cho‘zuvchi kishiga aytiladi. Buning sababi shuki,
temirchi temirni qizdirib, bolg‘alab cho‘za-cho‘za buyum yasaydi, bunda gapni
cho‘zish temirni cho‘zishga o‘xshatiladi. Bu misollardagi, aslida, kasb-hunar
leksikasiga oid
igna, tesha, bo‘zchi, moki, temir, o‘roq, ketmon
terminlari
so‘zlashuvimizda majoziy ma’nolar va turlicha o‘xshatishlar uchun xoslashib
qolganini ko‘ramiz. Ba’zan shunday ham bo‘ladiki, iste’moldagi so‘zlar biror kasb
ahllari tomonidan kasb-hunar hayotidagi ayrim voqea va hodisalar bilan bog‘lanib,
maxsus ma’nolarda ishlatiladi va o‘sha xos ma’nolarida yana umumiste’mol
leksikaga qaytadi.
Kasb-hunar terminlarining ko‘chma ma’nolarda ishlatiladiganlardan yana
zarshunos
terminini keltirish mumkin. Zarshunos, aslida, zar (oltin)ni (umuman nodir
metallni) sifat jihatdan ajrata oladigan mutaxassis ma’nosida bo‘lsa-da, so‘zlashuv
tilida yaxshi narsani yomondan ajrata biluvchi, biror ish va hodisaga nozik qaray
biluvchi kishi ma’nosida qo‘llanilib kelgan va shu ma’noda adabiy tilga ko‘chgan.
Umumiste’moldagi va asosiy lug‘at tarkibidagi ayrim so‘zlar kasb-hunar leksikasida
maxsus narsa va tushunchalarni ifodalovchi terminga aylanishi va shu ma’nosi bilan
tilga qaytishi mumkin. Bunga tanqidiy g‘arch so‘zi misol bo‘la oladi. Kosiblar oyoq
kiyimni kiyib, yerni bosganda g‘irchillagan ovoz chiqarishi uchun uning tovoniga
yoki tagcharm bilan patak orasiga qirqilgan mayda charmlar qo‘yib yuboradi. Shu
bo‘lakni g‘arch, oyoq kiyimni esa g‘arch etik deb yuritadilar. Bu nom kosiblar
leksikasidan so‘zlashuv tiliga, undan adabiy tilga ham kirib singib ketgan. Masalan,
shoir Zavqiy bu so‘zni shu ma’noda o‘z she’rida ishlatgan:
Davlat-u izzu sharaflar mardi bodunyoniki,
Bu zamonda g‘arch kavush kiygan silliq salloniki
236
.
Shoir bundagi “g‘arch kovush kiygan” iborasini
boy, boyvachcha, savdogar
ma’nosida ishlatgan va o‘z zamonasining sinfiy munosabatini ochish uchun bu
iboradan foydalangan. Bu so‘z Hamza Hakimzoda Niyoziy asarlarida ham uchraydi:
236
Zavqiy. Zamona kimniki?
|
| |
