Olingan natijalarga ishlov berish
1. Termoparalarni oshirishdagi va pasaytirishdagi o‘rta arifmetik qiymati:
2
11
0
1
0
Т
Т
Т
Ср
2. Voltmetrni mutlaq xatoliklari :
T
1
= T
x
– T
0
1
; T
11
= T
x
- T
0
11
; T
sr
= T
x
– T
0sr
.
3. Voltmetrni nisbiy xatoliklari:
%
100
1
0
1
1
Т
Т
Т
;
%
100
11
0
11
11
Т
Т
Т
;
%
100
Ср
Ср
Ср
Т
Т
Т
4. Voltmetrni keltirilgan xatoliklari :
%
100
max
1
1
Т
Т
;
%
100
max
11
11
Т
Т
;
%
100
max
Т
Т
Cp
Cp
;
Bunda, T
max
— o‘lchash asbobini maksimal bo‘lgan chegaralari.
Eksperemental ma’lumotlarni taxlil etishdan o‘lchash asbobini foydalanishga
yaroqliligi xulosalanadi. Agar termometrni keltirilgan xatoliklarni hisoblab
chiqilgan maksimal qiymati, ko‘rsatilgan aniqlik sinfiga taqqoslaganda past
bo‘lsa, unda o‘lchash asbobini ko‘rsatkichi to‘g‘ri bo‘ladi va u keyingi
foydalanish uchun yaroqli hisoblanadi.
5. Termometr uchun tuzama:
39
T = T
x
- T
0
.
Mustaqil tayyorlanish uchun savollar
1. Haroratni o‘lchash usullarini klassifikatsiyasi.
2. Termometrlarni qo‘llanishi.
3. Termometrni turdoshlari.
4. Termometrni kundalik turmushdagi axamiyati.
40
2-LABORATORIYA ISHI
PIROMETR YORDAMIDA OB’EKT HARORATINI
MASOFADAN TURIB O‘LCHASH
Ishdan maqsad: infraqizil pirometrlarni tuzilishi, ishlash prinsipini o‘rganish
va qizdirilgan jism haroratini aniqlash.
Vazifa: Asbobni qiyoslashni o‘tkazish, natijalarni jadvalga yozish.
Asbob va uskunalar: Optik pirometr va ob’ektni temperaturasini o‘lchash
uchun maxsus moslama.
Nazariy qism
Pirometr — jism haroratini kontaktsiz (tegmasdan turib) o‘lchash uchun
ishlatiladigan o‘lchash vositasi. Optik pirometrlarni ishlash prinsipi ob’ektni
ravshanligini, quvvatini yoki energiyasini o‘lchash asosida ob’ektning
temperaturasini o‘lchab beradi. (2.1-rasm).
2.1-rasm. Optik pirometrlarni umumiy ko‘rinishi
Pirometrlarni sanoatda, turmush extiyojlarida, ishlab chiqarishni turli
texnologik etaplarida (po‘lat quyish sanoati, neftni qayta ishlash tarmog‘i)
haroratni nazorat qilish muhim ahamiyat kasb etadigan korxonalardagi ob’ektlarni
haroratini masofadan turib aniqlashda qo‘llaniladi. Pirometrlar cho‘g‘langan
ob’ektlar haroratlarini masofadan turib xavfsiz o‘lchash vositasi sifatida
41
qo‘llaniladi. Va bu uni yuqori darajadagi haroratlar tufayli nazoratlanuvchi
ob’ektlar bilan o‘zaro ta’sirlashishlarini iloji bo‘lmaganda, nazoratlash uchun
juda kerakli qilib qo‘yadi. Ulardan turli ishlab chiqarish soxalarida kritik haroratli
ob’ektlarni aniqlash uchun issiqlik lokatorlari sifatida qo‘llasa bo‘ladi
(takomillashtirilgan modeli).
Dastlabki birinchi pirometrlarni Piter van Mushenbruk ixtiro qilgan. Avval
boshda atama kuchli qizdirilgan (cho‘g‘langan) ob’ektni yorqinligi va rangi
bo‘yicha xaroratni ko‘z bilan o‘lchash uchun qo‘llaniladigan asboblarda
ishlatilgan. Hozirgi paytda uni ma’nosi bir qancha kengaydi, qisman,
pirometrlarni ba’zi turlari (bunday asboblarni infraqizil radiometrlar deb atash
to‘g‘ri bo‘ladi) etarlicha past bo‘lgan haroratlarni o‘lchaydi (0°C va undan ham
past).
Zamonaviy pirometr va portativ pirometrlarni taraqqiy etishlari o‘tgan yuz
yillikning 60-nchi yillari o‘rtalariga to‘g‘ri keladi va hozirgacha davom etmoqda.
Aynan shu vaqtlarda muxim darajadagi fizik yangiliklar ochilgan va ular yuqori
is’temol talablari va o‘lchamlarini kichik gabaritliligi tavsifidagi sanoat
pirometrlari ishlab chiqarishga asos bo‘lgan. Birinchi portativ bo‘lgan pirometr
Wah l amerika kompaniyasi tomonidan 1967 yilda o‘ylab topilgan va ishlab
chiqilgan. Nurlanayotgan ob’ektning issiqlik energiyasini miqdorini aniqlaydigan
infraqizil qabul qilgich ma’lumotlari asosida harorat haqida xulosa chiqarishda,
qattiq va suyuq jismlar haroratlarini o‘lchash chegaralarini muxim darajada
kengaytirishga imkon beradi.
Pirometrlarni asosiy belgilari bo‘yicha bir necha guruhga ajratish mumkin:
Optik pirometrlar – qoidaga ko‘ra, maxsus qurilmalardan foydalanmasdan
turib, ko‘z bilan vizual ravishda uni rangini etalon ip rangi bilan solishtirish yo‘li
bilan qizdirilgan jism haroratini aniqlashga imkon beradi.
Radiatsion pirometrlar - haroratni issiqlik nurlanishi quvvati ko‘rsatkichining
qayta hisoblash vositasida haroratni baholaydi . Agar pirometr keng yo‘l-
yo‘lliklarda spektral nurlanishni o‘lchasa, unda bunday pirometr to‘liq nurlanish
pirometri deb ataladi.
42
Rangli pirometrlar
-
(boshqa
nomlari:
multispektral,
spektral
munosabatlardagi) ob’ektni turli spektrdagi issiqlik nurlanishi bilan taqqoslash
natijalariga asoslanib, uni harorati haqida xulosa chiqarishga imkon beradi.
Past haroratli pirometrlar - ushbu parametrdagi manfiy qiymatlarga ega
bo‘lgan ob’ektlarni ham haroratini ko‘rsatish qobiliyatiga egadir.
YUqori haroratli pirometrlar - “ko‘z” bilan aniqlashning imkoni
bo‘lmaganda, faqat juda kuchli qizdirilgan jismning haroratini o‘lchash mumkin.
Odatda o‘lchashni yuqori chegaralari “foydasiga” kuchli siljishga ega.
Mo‘ljallanishi bo‘yicha pirometrlar ko‘chma va statsionarlarga bo‘linadi.
Ko‘chma pirometrlar – o‘lchashlarni yuqori aniqliklari lozim bo‘lganda,
yaxshi harakatlanuvchi xossalar bilan jamlikdagi sharoitlarda foydalanishga qulay,
masalan: qiyin etib boriladigan uchastkalarda quvur o‘tkazgichlarni haroratlarini
baholash uchun. Odatda, grafik va matnli-raqamli ma’lumotlarni aks ettiruvchi,
uncha katta bo‘lmagan displey bilan ta’minlangan.
Statsionar pirometrlar - ob’ektlarni haroratini anchagina aniq baholashga
mo‘ljallangan. Asosan yirik sanoatda, metallar va plastiklarni eritishga xos ishlab-
chiqarishda texnologik jarayonni bevosita muntazam nazorat qilish va uni
haroratini o‘lchash uchun foydalaniladi.
Matnli-raqamli usulda o‘lchanadigan harorat raqamli displeyda darajalarda
ifodalanadi. Bir yo‘la qo‘shimcha ma’lumotlarni ko‘rish mumkin.
CHizma usul - kuzatilayotgan ob’ektni turli ranglarda ajratib ko‘rsatilgan
past, o‘rta va yuqori haroratli oblastlarni spektral ajratishlarda ko‘rishga imkon
beradi.
Tasniflariga qaramay, pirometrlar qo‘shimcha ta’minot manbaalari hamda
ma’lumot uzatish vositalari va maxsus qurilmali aloqa kopyuterlar bilan ham
ta’minlanadilar.
Pirometrlarni haroratni o‘lchashda aniqligini belgilovchi eng muxim tavsifi
optik hal etish va ob’ektni qoralashish darajasini sozlashtirish hisoblanadi. Ba’zan
optik hal etishni vizirlashtirish ko‘rsatkichi deb ataladi. Bu ko‘rsatkich dog‘
diametrini (aylanasini) yuzaga nisbati sifatida hisoblanadi, unda nurlanish
43
ob’ektgacha bo‘lgan masofa pirometr bilan o‘lchanadi. Asbobni to‘g‘ri tanlash
uchun, uni qo‘llanish doirasini bilish kerak. Agar uncha katta bo‘lmagan masofada
o‘lchash lozim bo‘lsa, unda yaxshisi echimi uncha katta bo‘lmagan, maslan 4:1
pirometrni tanlash kerak. Agar haroratni bir necha metrlar masofada o‘lchash
lozim bo‘lsa, unda echimi katta pirometrlarni tanlash tavsiya qilinadi. U holatda
ko‘rish maydoniga begona, yot predmetlar tushish extimoli bo‘lmaydi. Ko‘pgina
pirometrlarda ob’ektga aniq yuborish uchun lazerli nishon ko‘rsatuvi mavjud.
Emissiya koeffitsienti ε (nurlanish koeffitsienti, qorayish darajasi) –
materialni tushuvchi nurlanishda aks etish qobiliyati. Ushbu ko‘rsatkich yuzaning
haroratini infraqizil termometr (pirometr) yordami bilan o‘lchashda muhim
hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich ma’lum bir haroratda berilgan yuzani nurlanuvchi
energiyasining xuddi shunday haroratlardagi mutlaq qora jismlarni nurlangan
energiyasiga nisbati bilan aniqlanadi. U 0 dan 1000 gacha bo‘lgan qiymatlarni
qabul qiladi.
Emissiyani noto‘g‘ri koeffitsientini qabul qilish –haroratni o‘lchovchi barcha
pirometrik usullar uchun xatoliklarni keltirib chiqaruvchi manbaa hisoblanadi.
Nurlanish koeffitsienti metallarni oksidlangan yuzasiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Agar po‘lat uchun oksidlangan koeffitsient taxminan 0,85 ni tashkil etsa,
sayqallangan po‘latni koeffitsienti esa 0,075 gacha pasayib ketadi.
| 