Sohadinova nargiza sodiqovna

Tabiiy fanlar fakulteti

«Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish»kafedrasi

SOHADINOVA NARGIZA SODIQOVNA

«5850200 –Ekologiya va tabiatdan foydalanish» ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun

Ilmiy rahbar_____dots.

«____»_________2013 y.

Bitiruv malakaviy ish Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kafedrasida bajarildi. Kafedraning 2013yil «___»_____ dagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya yetildi (_______-bayonnoma).

Kafedra mudiri ________dots. X.T. Boymurodov

Bitiruv malakaviy ish YaDAK ning 2013 yil «___»________dagi majlisida

Himoya qilindi va ____ball bilan baholandi (____-bayonnoma).

YaDAK raisi: ___________

Samarqand -2013

«______»________2013 y.

KIRISH ……………………………………………….………………….3

1. ADABIYOTLAR SHARHI…………………………………………..

1.1.Tuproq mikrobiologik faolligiga organik, mineral va kompostli o’g’itlarning ta’siri.................................................6

1.2.Zarafshon vohasi tuproqlarida gumus miqdori va uning ekologik ahamiyati...............................................................11

1.3.Oraliq ekinlar va ularning tuproq mikrobiologiyasiga ta’siri.................................................................................20

2. TADQIQOT SHAROITLARI,OBYEKT VA USLUBLARI…….40

2.1.Tadqiqot sharoitlari………………....…………………………...40

2.2.Tadqiqot obyektlari…………………….………………………...42

2.3. Tadqiqot uslublari..........................................................

3. TADQIQOT NATIJALARI................................................ 44

3.1. Tuproq mikrobiologik faolligiga o’g’itlarning ta’siri.........44

3.2. Tuproqning ekologik muvozanatini saqlashda organik o’gitlar va trixoderma zamburug’ining ekologik ahamiyati .............…..51

3.3.Tuproqdagi gumus muvozanatini saqlab turish va miqdorini oshirish..............................................................................54

XULOSALAR......................................................................57

TAVSIYALAR…………………………………………….……………58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……..…………59

ILOVALAR……………………………………………………………..65

Tadqiqotlar natijasida respublikada sug’oriladigan tuproq-larining rivojlanishi, tuproq qoplamining transformasiyasi ularda kechayotgan murakkab kimyoviy, fizikaviy, agrokimyoviy, biologik va boshqa jarayonlar, tuproqlarning meliorativ va ekologik holati har tomonlama, chuqur talqin qilingan va yuz berayotgan salbiy jarayonlarni bartaraf etish , ularning oldini olish chora-tadbirlari ishlab chiqilgan.

Tadqiqotlar natijasida viloyat tuproq qoplami uchun xarakterli bo’lgan xo’jaliklar uchun 1:10000 miqyosidagi tuproq kartalari hamda sug’oriladigan tuproqlarning mexanik tarkibi kartalari, agrokimyoviy kartogrammalari, sug’oriladigan tuproqlarining xossa va xususiyatlari to’g’risidagi avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazasi tuzuldi va ishlab chiqarishda foydalanish uchun xo’jaliklarga topshirildi. Tuproq kartalariga yozilgan tushuntirish xatlariga asosiy tuproqlarning morfogenetik, meliorativ va agrokimyoviy tavsifi o’z aksini topgan va tuproqlar unumdorligini qayta tiklash oshirish va muxofaza etishga yo’naltirilgan tavsiyalar keltirilgan. Bu tavsiyalar, xo’jaliklarda agrotexnik va meliorativ tadbirlarni ilmiy asoslangan holda o’tkazishga xizmat qiladi.

O’tkazilgan tadqiqotlar natijasida tuproq unumdorligi darajasini baholash va yerlarning me’yoriy bahosini hisoblash bo’yicha uslubiy qo’llanmaga o’zgartirish kiritish uchun yangi aniqlangan koeffitsientlar ishlab chiqilgan va aprobasiyadan o’tkazilgan. Tadqiqotlar asosida tuzilgan xo’jaliklarning tuproq baholash kartalari ishlab chiqarishga tavsiyalar bilan Qishloq va Suv xo’jaligi vazirligining viloyat bo’limlariga ishlab chiqarishda foydalanish uchun topshirilgan.

Viloyatda tanlangan xo’jaliklar uchun “Eroziya xavfi kartalari”ning elektron variantlari tuzilgan. Eroziyaga uchragan tuproqlar unumdorligini tiklash va salbiy jarayonlarning oldini olishga qaratilgan chora–tadbirlar ishlab chiqildi. Tayyorlangan uslubiy tavsiyalar va eroziya xavfi kartasi qishloq xo’jaligida eroziya jarayonlarining oldini olishda va ularga qarshi kurashishda qo’llaniladi. Shu bilan birga zaxarli kimyoviy birikmalarning va og’ir metallarning tuproqlarga zaxarli ta’sirini organik ogit qo’llash, fitomeliorasiya usullaridan foydalanish orqali kamaytirish yo’llari ishlab chiqilgan.

• 
  Tuproq mikrobiologik faolligiga organik o’g’itlarning tasirini o’rganish;
  
• 
  Tuproq mikrobiologik faolligiga mineral o’g’itlarning tasirini o’rganish;
  
• 
  Bo’z tuproq mintaqasining mikrobiologik holatini o’rganish;
  
• 
  Tuproqlarning og’ir metallar bilan ifloslanishining mikrobiologik aktivligiga ta’sirini o’rganish.
  

Azotli o’g’itlar me’yori ortishi bilan tuproqda zamburug’larning soni ham ortadi. Lekin, tuproq mikromitsitlarining xilma-xilligi azotli o’g’itlar dozasi ortishi bilan kamayadi. Bunda azotli o’g’itar meyori 300 va 400 kg/ga bo’lganda verticillium va phoma kabi zamburug’ turkumlari yo’qolib, pencilium avlodi vakillari ko’payadi. Azotli o’g’itlar me’yor 100 kg/ga bo’lganda barcha zamburug’ avlodi vakillari soni ortadi[2].

Mineral o’g’itlar amonifikatorlar va mineral azot assimilyatorlarining hamda mog’or zamburug’lar sonini oshirgan bo’lsa go’ng spora hosil qiluvchi bakteriyalar sonini ko’proqqa oshirdi. Mineral va orgaanik o’g’itlar birgalikda qo’llanilganda yuqorida qayd etilgan barcha mikroorganizmlar soni eng katta qiymatga ega bo’ldi[3].

Bo’z tuproqlarda mineral va organik o’g’itlar alohida qo’llanilganda GPA, KAA, qand – nitratli agar va azosiz agarda o’suvchi mikroorganizmlar sonini oshiradi. Faqat go’ng azotsiz agarda o’suvchi bakteriyalar sonini biroz kamaytiradi mineral o’g’itlar esa KAA va qand nitratli agarda o’suvchi bakteriyalar sonini kamaytiradi. Mineal va organik o’g’itlar zamburug’lar sonini oshirgan bo’lsa, mineral o’g’itlar aktinomisitlar sonini kamaytiradi, go’ng esa sonini nazoratga nisbatan oshirdi[16].

Antropogen omillar ta’sirida tabiiy ekologik tizimlarning ifloslanishining oldini olish muammolarini o’rganishda erishilgan yutuqlar, o’tgan asrning yetmishinchi yillarida,tibbiyot toksikologiyasini biologiya, kimyo, fizika, geografiya, texnologiya, farmakologiya fanlarining yutuqlariga oid bilimlar bilan bog’lab va uni ekologiyaning dolzarb muammolariga umumlashtirib, mustaqil ilmiy yo’nalish–ekotoksikologiyani rivojlantirdi.

Ksenobiotiklarning asosiy manbalari:atrof muhitni uglerod va oltingugurtning kislorodli birikmalari,uglevodorodlarning chala yonishi mahsulotlari va qurum zarrachalari holidagi zararli o’sma kasalligini keltirib chiqaruvchi (kanserogen ahamiyatli) polisiklik uglevodorodlarni tarqatuvchi issiqlik elektromarkaz (TES)lar;

Tuproq va tuproq faunasi, ksenobiotiklarning biogeosenozda tarqalishida biojamg’aruvchi vazifasini o’tashi fanda yaxshi o’rganilgan.Ularni yanada kengroq tadqiq qilish orqali, inson hayotining turli davrlarida o’sma kasalligini keltirib chiqaruvchi (kanserogen), irsiyatni buzuvchi (mutagen), ko’payishini cheklovchi (embriotoksigen), himoyalanish darajasini susaytiruvchi (immunodepressiv), hamda, mayib-majruhlikni keltirib chiqaruvchi (teratogen) kabi o’ta xavfli, ekotoksikant ahamiyatli, ksenobiotiklar bilan zararlanishlarning oldini olishga erishgan bo’lamiz [39].

Gumus hosil bo’lish jarayoniga ekin turi ham katta ta’sir ko’rsatdi.Beda va bog’zorlar gumus hosil bo’lishiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Beda ekilgan joylarda gumus miqdori eng yuqori bo’ldi.Olmazorlarda ham gumus miqdori yuqori bo’ldi.Bu daraxtzorlar orasiga kam ishlov berilishi hamda ildiz va yer ustki qoldiqlarining ko’p to’planishi bilan bog’liq [30].

Nitrifikatsiya ingibitorlari ham organik qoldiqlarning gumifikasiyalanish koyeffisiyentiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.Chunki ammoniy shaklidagi azot mikroorganizmlar aktivligiga ta’sir ko’rsatib, har xil turdagi va funksional guruhdagi mikroorganizmlar nisbatini o’zgartiradi.Buning natijasida gumus hosil bo’lish jarayoni aktivlashadi.

Gumus hosil bo’lishi tuproqning mexanik tarkibiga ham bog’liq.Og’ir tuproqlarda organik o’g’it va qoldiqlarning gumifikasiyalanish koeffitsienti yuqori bo’ldi.Yengil tuproqlarda esa bu ko’rsatkich past bo’ldi.Bu aeratsiyani kuchayishi bilan bog’liq.Agar tuproqdagi jarayonlarni gumifikatsiyalanish, ammonifikasiyalanish, nitrifikatsiyalanish, denitrifikatsiyalanish ketma-ketligida qaraydigan bo’lsak, bu qaytar reaksiyalarni o’ng tomonga, ya’ni gumus hosil bo’lish tomonga siljitish uchun chap tomondagi moddalarni, ya’ni ammoniy nitratlarni ko’paytirish kerak bo’ladi.Buning uchun nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlarini sekinlashtirish kerak.

Organik o’g’itlar va trixoderma lignorum zamburug’i qo’llanilganda tuproqning biologik holati yaxshilanib mavsum oxirida mikroorganizm soni nazorat variantga nisbatan 4-5 marta oshadi. Tuproqning fizik holatiga, jumladan suv singdirish xususiyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi [37].

Organik o’g’itlar (go’ng va siderat) alohida va trixoderma bilan uyg’unlashgan holda qo’llaganda tuproqning biologik xususiyati yaxshilanib mikroorganizmlar soni 4-5 martagacha oshadi. Tuproqning agrofizik xususiyatlari: agregat holati, hajm og’irligi va suv o’tkazish xususiyati yaxshilanadi.

O’zdavyerloyiha instituti ma’lumotiga ko’ra Samarqand viloyati tuproqlarning 48,6 foizi tipik bo’z tuproqlar, 8,6 foizi och bo’z tuproqlar, 40,4 foizi o’tloq-bo’z va 2,1 foizi o’tloq–botqoq tuproqlar jumlasiga kiradi.

Biroq bu tuproqlardan to’xtovsiz foydalanish uning xususiyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Uni yaxshilash yo’llari esa almashlab ekishni to’g’ri tashkil etish va bu almashlab ekishda bedaning va oraliq ekinlarning salmog’ini oshirishga qaratilgan bo’lishi lozim.

Shuningdek organik o’g’itlar va mikrobiologik preparatlardan foydalanish ham ekologik jihatdan yuqori samara beradi.

Dehqonchilikda organik o’g’itlarning qishloq xo’jaligi ekinlarini o’sish rivojlanishi va tuproq xususiyatlariga ta’siri ko’pgina olimlar tomonidan o’rganilgan masala biroq ularning ba’zi mikroorganizmlar, jumladan trixoderma lignorum zamburug’i bilan uyg’unlashgan holdagi ta’siri yetarlicha o’rganilmagandir. Shu maqsadda ularning g’o’za yetishtirilayotgan maydonda tuproqning biologik va fizik xususiyatlariga ta’siri o’rganish ilmiy kuzatishlarimizning asosi qilib olindi. Tajribalarda 6ta variant o’rganildi: 1.Nazorat. 2. Nazorat trixoderma. 3. Go’ng 30t/ga. 4. Go’ng 30t/ga trixoderma. 5. Siderat 375s/ga. 6. Siderat 375s/ga trixoderma. Tajribaning birinchi yilida sanoat asosida yetishtirilgan trixoderma lignorum 19 zamburug’i (titr 1g/da 1mln dan ortiqroq spora, kg/ga) ekish bilan birgalikda chigit ostiga 5-6 sm chuqurlikka berildi.

Tajribalar Pastdarg’om tumanining “Toshquvvat bobo” fermer xo’jaligi dalalarida olib borildi va mavsum davrida xo’jalikdagi mavjud agrotexnikaga amal qilindi.

Tajriba variantlarida organik o’g’itlar va trixoderma lignorum zamburug’i ta’sirida tuproqdagi mikroorganizmlar faoliyati va ularning organik o’g’itlarni chiritish dinamikasi bo’z gazmolining tuproqdagi chirishi uslubi asosida o’rganiladi.

Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bo’z gazmolining chirish tezligi 30 kunda organik o’g’itlar va trixoderma lignorum zamburug’i uyg’unlashgan holda qo’llanilgan variantlarda qo’llanilgan variantning dastlabki 10 va 20 kunlarida gazmolning chirishi sekin bordi. Bu tuproqdagi haroratning va organik o’g’itlarning pastligi bilan tushuniladi.

1.2.1-jadval

Organik o’g’itlar qo’llanilgan variantlarda mikroorganizmlar jumladan bakteriyalar soni mavsum boshida 1g quruq tuproqda 3100-5500 dona, mavsum oxirida 22500-44200 dona, zamburug’lar 39-48 va 37,6-49,3 ming dona, aktinomitsetlar esa 540-2030 va1010-2560 ming donani tashkil etdi.

Tajribada organik o’g’itlar bilan trixoderma zamburug’i uyg’unlashga holda qo’llanilganda, tuproqning biologik holatiga ijobiy ta’sir etib, mavsum oxirida bakteriyalar, zamburug’lar, aktinomitsetlar, azotfiksatorlar, dinitrifikatorlar soni ham nazorat variantga nisbatan 3-5 martagacha oshganligi kuzatildi.

Shuningdek tajribada o’sha daladagi tuproqning holatidagi bo’layotgan o’zgarishlar ham doimiy kuzatuv ostida bo’ldi.Mikrobiologik tahlillar shuni ko’rsatadiki, tuproqdagi trixoderma zamburug’i sonining o’zgarishi quyidagi 1.2.2- jadval ma’lumotlarida o’z aksini topgan.

Jadval ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki nazorat variantida mavsum oxirida trixoderma lignorum sonida sezilarli o’zgarish kuzatilmaydi.Biroq qolgan variantlarda trixoderma sonining oshishi kuzatiladi,ayniqsa organik o’g’itlar berilgan varianlarda yaqqol ko’rinadi.Masalan, siderat o’g’iti tuproqqa haydalgan va trixoderma lignorum berilgan varianlarda oxirida 1 gramm tuproqdagi trixoderma miqdori 10,8 ming donani tashkil etgan bo’lsa, go’ng va trixoderma berilgan variantda 8,8 ming dona nazorat esa bor yo’g’i 2,6 ming donani tashkil etdi xolos.

1.2.2-jadval

Tuproqning oziqa tartibotining organik o’g’itlar ta’sirida ijobiy tomonga o’zgarishi bevosita tuproqning nam sig’imining ham yaxshilanishiga olib keladi.

Tajribalarda organik o’g’itlar va trixodermaning tuproqning organik o’g’itlar bilan ta’minlanishi uning suv o’tkazish qobiliyatini yaxshilaydi.Masalan, nazorat variantida suv 1-chi yili 120 minutda 55,3; 2-chi yili 59,0 sm tuproq qatlamida singan bo’lsa, organik o’g’itlar va trixoderma berilgan variantlarda 1 va 2 yillarda 71,0- 68,1 sm chuqurlikkacha namning yetib borganligini guvohi bo’lishimiz mumkin.

Olib borgan kuzatishlarimiz asosida shunday xulosalar qilishimiz mumkinki, organik o’g’itlar (go’ng va siderat)ni alohida trixoderma bilan uyg’unlashgan holda qo’llaganimizda tuproqning ekologik holati yaxshilanadi.Tuproqning oziqa tartibotiga ijobiy ta’sir ko’rsatib tuproqning biologik va agrofizik xususiyatlarining yaxshilanishiga olib keladi.Natijada g’o’zaning o’sishi rivojlanishi uchun qylay imkoniyat yaratiladi,yuqori va sifatli mahsulot olinadi.

Tuproq deganda bir qancha omillar ta’sirida o’zgarishga uchragan va o’zgarayotgan yerning yuqori orgono – mineral qismi tushuniladi.

Tuproq unumdorligini, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshirish va sifatini yaxshilashda ishlatiladigan barcha o’g’itlar orasida fosforli o’g’itlar ham o’ziga xos ahamiyatga ega.