14-§. TURKISTON 0 ‘LK ASIDA ROSSIYA IM PERIYASINING
Y E R -SU V SIYOSATI
0 ‘rta Osiyo iqtisodiyotida qishloq x o ‘jaligi yetakchi
o ‘rin tutgan. Rossiya imperiyasi agrar hudud hisob
langan Turkiston oMkasida yer-suvdan foydalanishni
toMiq o ‘z nazoratiga olish va ulardan olinadigan soliqlam ing o ‘z vaqtida
to ‘planishidan m anfaatdor edi. Jumladan, yerga egalik qilish va undan foy-
dalanish tartiblariga e ’tibor qaratilgan. A grar m asala nafaqat iqtisodiy, balki
siyosiy aham iyatga ham ega boMgan. Yerga egalik qilish tartiblarini nazorat
qilish podsho hukum atiga aholi ustidan hukmronligini ta ’m inlashda ju d a
m uhim edi. M ahalliy aholining asosiy tirikchilik manbayi yer boMgani bois
unga egalik qilish zarur edi.
1886-yildagi «Nizom »ning «Turkiston oMkasining yer tuzilishi» degan
boMimida oMkada tarixan shakllanib kelgan an ’anaviy yerga egalik qilish
m unosabatlari o ‘zgartirib yuborildi. U n g a k o ‘ra Turkiston yerlari, o ‘rmonlari
va yerosti qazilm a boyliklari davlat mulki deb eMon qilindi. B u bilan ular
R ossiya imperiyasi m ulkiga aylandi. N izom b o ‘yicha oMkada yirik yer
egaligi ham tugatildi.
V aqf yerlari (masjid, m adrasa va boshqa diniy m uassasalarga tegishli
yerlar) ayni vaqtda yashab va yerga ishlov berayotgan kishilarga ijaraga
berilar edi. Yangi v aq f hujjatlarini tasdiqlash faqat general-gubernator ro-
ziligi bilan bu yerlam i davlat soliqlari va m ajburiyatlaridan ozod qilmasdan
amalga oshirilgan. M asjid tasarrufidan tashqarida, xususiy shaxs ixtiyorida
boMgan yerlar ham davlat soligMga tortiladigan boMdi. V aqf hujjatlarini
e ’tiro f etish, v aq f darom adlarining to ‘g ‘ri ishlatilishi ustidan nazorat qilish
va ulam i taftish qilish huquqi viloyat m a’muriyati ixtiyoriga oMkazildi.
Bu vaqtgacha v aq f mulkidan olingan daromadlar maktablar, m adrasalar
va m asjid binolarini ta ’m irlashga, xodim larini m oddiy ta ’minlashga, diniy
m arosim lam i bajarishga, kerakli buyum lar olishga (gilam, joynam oz, diniy
kitob) va boshqa tadbirlarga sarflanar edi.
V aqf mulklarini nazorat qilish m ustam lakachi hukum at vakillari qoMiga
oMishi bilan m asjidlar va m aktablam ing m oddiy ahvoli yomonlashdi. M us
tamlakachi hukum at bu bilan m ahalliy din peshvolari, ulam olar va diniy
m uassasalarga zarba berishga harakat qildi.
