12.4. Dchqonchilik m ahsulotlari tannarxini aniqlash usullari
Dehqonchiiik
ishlab chiqarishida asosiy,
yondosh va yordamchi
mahsulot tushunchalari bir- biridan farqlanadi.
Asosiy mahsulot degandaqishloq xo'jaligining ixtsoslashgan sohasini
yuritishda yeti shtiri 1 ishi bosh maqsad qilib olingan mahsulot turi tushuniladi.
Yondosh m ahsulot asosiy ekinlardan asosiy mahsulotlar bilan bir
vaqtda olinadi va iste'mol xususiyatlariga ko‘ra asosiy mahsulotga o‘xshash
mahsulotdir.
Yordamchi mahsulot - bu asosiy malisulot bilan bir vaqtda olinadigan,
ammo xususiyatiga ko‘ra ikkinchi darajali mahsulot.
Dehqonchilikda har bir alohida qishloq xo‘jalik ekinidan olinadigan
mahsulot turi kalkulyatsiya obyekti hisoblanadi. Bir ekindan ayni bir
vaqtda turli xususiyatdagi mahsulot olinishi tufayli dehqonchiiik mahsuloti
tannarxini kalkulyatsiya qilishda bevosita
va bilvosita usullardan
foydalaniladi. Chunonchi, xarajatlarni mahsulot tannarxiga bevosita
o ‘tkazish usuli bir ekindan faqat bitta mahsulot turi olinadigan hollarda
foydalaniladi. Bunda bir birlikning tannarxi mazkur ekinni yetishtirishga
sarflanganjami xarajatlar summasini olingan mahsulot miqdorigaboiish
orqali topiladi. Ayrim qishloq x o ‘jalik ekinlaridan turli mahsulotlar
olinganda alohida mahsulot turlari birligi tannarxini aniqlashdajam i
xarajatlarni umumiy boigan belgilaridan birining miqdoriy qiymatiga
mutanosib iaqsimlash usuli qoilaniladi.
Dehqonchiiik mahsulotlari tannarxini hisoblash xususiyatlarini ulaming
ayrim turlari bo‘yicha ko‘rib chiqamiz.
Don ekinlari. Don ekinlarini ekish vayig‘ishtirish xarajatlari (donni
xirmonda tozalash va quritish xarajatlari qo‘shilib) don, don chiqitlari va
somonning tannarxini tashkil qiladi. Don va don chiqitlaming tannarxini
aniqlash uchun, awalambor, unga tegishli jami xarajatlarda somonning
belgilangan qiymati chegirib tashlanadi. Qolgan xarajatlar don va don
chiqitlarining tannarxini tashkil etadi. Donning tannarxini aniqlash uchun
don chiqitlari (laboratoriyadaaniqlangan donning miqdoriga qarab) sof
donga aylantiriladi. So‘ngra ularga tegishli jami xarajatlar shartli don
miqdoriga boiinib 1 sentner (ts) donning tannarxi aniqlanadi. Yuqoridagi
tartibga ko‘ra don bo‘yicha bir birlik (1 ts) mahsulotning haqiqiy tannarxi
joriy hisob registrlari ma’lumotlari bo‘yicha quyidagi formula asosidahisob-
kitobqilinadi:
(X j - T o ) - S r t
T h ----------------------------------------------------------------------------,
( D + C H d m )
bu yerda:
Xj - jami xarajatlar (2012 schotning bosh qoldig‘i va debet aylanmasi
summalari birgalikdaolinganda);
