S o tib olish va kelib ch iq ish m an balariga k o ‘ra q u rilish
tashkilotlarining asosiy vositalari turli xil bo‘ladi,
m asalan xorijiy
davlatlardan sotib olingan (import) va respublikamizda ishlab chiqarilgan
asosiy vositalar, o ‘z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalar, ta‘sis badali
sifatida kiritilgan asosiy vositalar va bepul kelib tushgan asosiy vositalar.
Sotib olingandagi holatiga k o ‘ra qurilish tashkilotlari asosiy
vositalarini yangi va oldinlari foydalanishda b o ig a n
asosiy vositalarga
taqsimlash mumkin.
R eal holatiga k o ‘ra q u rilish tash k ilo tlari
aso siy vo sitalari
ishlatilayotgan (ekspluatatsiyadagi), kapital ta‘mirlashdagi, konservatsiya
qilingan, zaxiradagi, sotishga vatugatishgatayyorlangan, ijaragaberilgan
asosiy vositalarga ajratiladi. Sotishga va tugatishga tayyorlangan asosiy
vositalar alohida qismlarga ajratilgan holda saqlanishi mumkin.
Alohida ishlarni bajarishga m o‘ljallanganligiga ko‘ra qurilishda
qoilanilayotgan asosiy vositalar maxsus, universal va aralash maqsaddagi
asosiy vositalarga boiinadi. Kranlar, béton qorish mashinalari, ternir va
taxta kesish va burg‘ulash jihozlari, kovushli ekskavatorlar, grederlar va
shu kabi ayrim qurilish texnikalari maxsus asosiy vositalar hisoblanadi.
Traktorlar, buldozyerlar, ayrim transport vositalari, bino va inshootlar
universal xaraktergaegaboiadi.
Turi va ko‘rinishiga ko‘ra qurilish tashkilotlarining asosiy vositalari
buxgalteriya hisobi, moliyaviy va statistika hisobotlarini tuzishda barcha
xo‘jalik yuritish subyektlari uchun umumbelgilangan guruhlarga ajratiladi.
U shbu guruhlar ham da ularga kiruvchi asosiy vositalar,
chunonchi,
quyidagilar hisoblanadi : yer va yer uchastkalari; bino va inshootlar; mashina
va uskunalar; ofis mebellari vajihozlari; kompyutyerlar, transport vositalari;
ishchi xayvonlar; ko‘p yillik o ‘ simliklar; boshqa asosiy vositalar.
Qurilish tashkilotlari asosiy vositalarini boshqa belgilari bo‘yicha ham
tasniflash mumkin. Chunonchi, soliqsolishgamunosabatigako‘raularmol-
m ulk solig‘ iga tortiladigan va m ol-m ulk solig‘iga tortilmaydigan asosiy
vositalarga ajratiladi. Amortizatsiya qilinishiga ko‘ra ular Soliq kodeksida
belgilangan turli m e’yorlar b o ‘yicha eskirishi hisoblanadigan va mos
ravishda turli muddatlarda (5 yildan 20 yilgacha) xizm at ko‘rsatadigan
asosiy vositalarga bo‘linadi.
Qurilish tashkilotlarida asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi :
- qiym atidan qat’i nazar xizm at muddati bir yildan kam b o ‘lgan
buyum lar - stol ustiga qo‘yiladigan kalkulyatorlar, yoritgichlar, yozuv
uskunalaj'i. taqvimnomalar,
- vaqtinchalik foydalanish uchun qurilgan y o ‘lkalar
va boshqa
moslamalar (notitul inshootlar).
Qurilish tashkilotlari o‘zlarining asosiy vositalari qiymatini 5-son BHMS
«Asosiy vositalar»da keltirilgan tartibda baholashlari, shuningdek joriy
hisobda ulami boshlang‘ich (tiklangan) qiymatida, buxgalteriya balansida
esa qoldiq qiymatida aks ettirishlari lozim.
Asosiy vositalaming boshlang‘ich qiymati ulami sotib olish baholari
(o‘z kuchi bilan qurish yoki ishlab chiqarish tannarxi) ham da barcha sotib
olish, tashib keltirish, rasmiylashtirish, o'rnatish, ishga tushirishga doir
qo‘shim cha xarajatlardan tashkil topadi. Boshlang‘ich qiym atni topish
maxsus «Asosiy vosita boshlang‘ich qiymatining hisob-kitobi»ni tuzish
aso sid a am alga o sh irilad i. U sh b u h iso b -k ito b n in g
y ax lit shakli
respublikamizning harakatdagi m e’yoriy hujjatlaridabelgilanmagan. Uni
quyidagi shaklda tuzish maqsadga muvofiq (2.2-jadval).
