17.2. Avtotransport korxonalari hisob siyosatining xususiyatlari
Avtotransport korxonalari hisob siyosatida boshqa turdagi korxonalar
singari tanlab olingan buxgalteriya hisobi obyektlarini tan olish mezonlari,
ularhisobini yuritishgaasos bo‘luvchi hujjatlar tizimi, ishchi schotlar rejasi,
boshlang‘ich hujjatlar aylanishi, arxiv ishini tashkil qilish, tovar-moddiy
boyliklami inventarizatsiyasini o‘tkazish jadvali, hisobni yuritishga doir
boshqa tartib-qoidalaro‘z aksini topishi lozim.
Avtotransport korxonalarida buxgalteriya hisobining tashkiliy shaklini
belgilashda ulaming katta-kichikligi, maqomi, hujjatlar soni va boshqa
jihatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, yirik avtoxo‘jaliklarda
bajariladigan hisob-kitob ishlarining ko‘pligi maxsus buxgalteriya’ni tashkil
qilishni, Shuningdek uning tarkibida alohida bo‘limlami (masalan, transport
vositalari ish faoliyati hisobi bo‘limi, moddiy boyliklar hisobi bo‘ limi, mehnat
vaungahaq to‘lash hisob-kitobi bo‘limi, moliyaviy hisob-kitoblar bo‘limi
va boshqalar) ochishni taqozo etadi. Mikrofirmalar va kichik korxonalar
maqomidagi avtotransport korxonalarida maxsus hisob bo‘linmasi tashkil
qilinmasligi, ushbu ishlar shartnoma asosida ishga qabul qilingan yakka
buxgalter yoki maxsus buxgalterlik firmalari tomonidan yuritilishi mumkin.
Avtotransport korxonasida buxgalteriya hisobining to‘g‘ri tashkil
etilganligiga uning rahbari bevositajavobgar va mas’uldirlar. Chunonchi,
rahbar buxgalteriyahisobini tashkil etilishi vayuritilishini ta‘minlash maqsadida
buxgalteriya to‘g‘risidaNizom, bosh buxgalter va buxgalterlaming kasbiy
mahoratiga qo‘yiladigan talablar, buxgalterlar o‘rtasida funksional
majburiyatlaming taqsimoti, mehnat shartnomalari va boshqa ichki me’yoriy
hujjatlami o‘z buyrug‘i bilan tasdiqlashi lozim. Ushbu ichki m e‘yoriy
hujj atlaming mavjudligi va ularga amal qilish avtoxo‘jaliklarda buxgalteriya
hisobini to‘g‘ri tashkil qilinishi va yuritilishi muhim omillardan hisoblanadi.
Avtotransport korxonalari hisob siyosatida avtotransport yordamida
bajarilgan ish (ko‘rsatilganxizmat)lardan olinadigan daromadlar, ularga
doir sarf-xarajatlar hamda yakuniy moliyaviy natijalarni ifodalovchi
ko‘rsatkichlami tan olish va hisobini yuritishusullari aniq belgilab qo‘yilishi
lozim. Chunonchi, hisob siyosatida naqd pul asosida bajarilgan ish
(ko‘rsatilgan xizmat)lardan olingan daromadlami kassa usulida, naqdsiz
pul asosida bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmat)lardan olingan daromadlami
esa hisoblash usulida tan olish hamda hisobga olish tartibini aniq belgilab
qo‘yish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari haydovchilar tomonidan
yoiovchilardan terib olingan naqd pul hisobidan qilingan sarf-xarajatlar
(masalan yo‘lda olingan yoqilg‘i, ehtiyot qismlar, ta’mirlashga sarflangan
pul mablag‘lari)ni daromad sifatida tan olish va tegishli schotlarda aks
ettirish tartibi hisob siyosatida aniq ifodalanishi lozim.
Avtotransportda naqdsiz pulgabajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmat)lardan
olinadigan daromadlami tan olishda hisob-kitob hujjatlarini taqdim etish
b o ‘yicha belgilangan tartib muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan
shartnomalarda belgilangan tartibga ko‘ra naqdsiz pulga bajarilgan ish
(ko‘rsatilgan xizmat)lardan olingan daromadlar schot- fakturalar asosida
har kuni, har oy oxirida, ish (xizmat)lar to‘liq yoppasiga tugagandan so‘ng
tan olinishi mumkin. Avtotransport korxonasi tomonidan daromadlami
tan olish vahisobini yuritishning ushbu usullardan qaysi bin tanlab olinganligi
yoki ulaming har birini qaysi turdagi ishlar uchun qo‘llanilishi hisob
siyosatida aniq ifodalangan bo‘lishi lozim.
Avtotransport yordamida bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmat)laming
xarakterlijihatlaridanbiri shundaki, ular bo‘yichatugallanmagan ishlab chiqarish
mavjud bo‘lmaydi, ya‘ni hisobot davri davomidabajarilgan ish (ko‘rsatilgan
xizmat)larga qilingan barcha sarf-xarajatlar shu hisobot davrida ushbu ish
(xizmat)lar tannarxi sifàtidatan olinadi vahisobdan chiqariladi. Respublikamizda
qabul qilingan tartiblarga muvofiq transport yordamida bajarilgan ish
(ko‘rsatilgan xizmat)larga ketgan sarf-xarajatlar hisoblash usuli bo‘yicha,
shuningdek hisobot davrlari daromadlari va xarajatlarining mosligi, muhimlilik
kabi tamoyillar asosidatan olinishi hamda hisobdaaks ettirilishi lozim.
Avtotransport yordamida bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmat)lar tannarxini
aniqlashdaturlikalkulasiyabirliklari qoilaniladi. Chunonchi,yuk tashish
avtotransportlari uchun tannarx kalkulasiyasi ulaming turlari bo‘yicha 1 soatlik
islx, 1 tonnayuk, 1 tonna-kilometiga tuziladi. Yo‘ lovchi tashishga mo‘ lj allangan
avtotransportlar uchun tannarxni kalkulasiya qilish birligi sifatida transport
vositalarining turlari bo‘yicha 1 soatlik ish, 1 ta yo‘lovchi yoki 1 kishi-kilometr
olinadi. Avtotransport korxonalari ushbu kalkulyatsiya birliklari bo‘yicha
bajariladigan ish (ko‘rsatiladigan xizmat)lar tannarxi hisobini hisobot davrida
normativ tannarx, rej a tannarxi yoki haqiqiy tannarx usullaridan biri bo‘yicha
olib borishlari mumkin. Ushbu usullaming qaysi biri tanlab olinganligi
avtotransport korxonasining hisob siyosatida o‘z aksini topishi lozim. Normativ
tannarx va reja tannarxi usullarini tanlab olgan korxonalar hisob siyosatida
mos ravishda normativ va rej a tannarxidan chetlanishlami hisobga olishning
aniq tartibi belgilanishi lozim.
Avtotransport yordamida bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmat)laming
tannarxi, shuningdek avtotransport korxonasi tomonidan olinadigan foyda
summasi ularga sarflangan materiallar (yoqilg‘i, moylash maleriallari, ehtiyot
qismlar va boshqalar) qiymatini baholash usullariga to ‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘liqdir. Respublikamizning 4-son BHMS «Tovar-moddiy zaxiralar»ga
muvofiq avtotransport korxonalari o‘z moddiy boyliklari qiymatini FIFO,
AVECO, identifikasiyalash usullari bo‘yicha hisobini yuritishlari mumkin
hisoblanadi. Belgilangan tardbgako‘ra, ushbu usullaming barchasini qo‘Hash
ta’qiqlanmagan. Biroq, avtotransport korxonalarida boshqa korxonalardagi
kabi bir xil nomdagi TMZlar bo‘yicha bir vaqtning o‘zida baholashning turli
usullarini qoMlash mumkin emas. Shu bois ham, avtotransport korxonalari
o'zlarining hisob siyosatida TMZlar qiymatini baholashning tanlangan usullarini
ulaming turlari bo‘yicha aniq ko‘rsatishlari hamda unga amal qilishlari lozim.
Avtotransport korxonalari faoliyatida avtotransportga qo‘yiladigan
avtoshinalar, akkumulyator va shu kabi boshqa agregatlar muhim o ‘rin
tutadi. Ushbu ehtiyot qismlami hisobdan chiqarib borishning belgilangan
tartibi ham bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmat)lar tannarxiga katta ta’sir
ko‘rsatadi.
Chunonchi, ulami avtomashinalargaqo‘yilgan vaqtida hisobdan chiqarish
aynan shu davrgato‘g‘ri keluvchi tannarx summasini keskin oshib ketishiga
olib keladi. Ushbu aktivlami belgilangan xizmat muddatlarida bir maromda
hisobdan chiqarib borish tartibini qo‘llash tannarxni keskin oshib ketishi
oldini oladi. Shuning uchun ham avtotransport korxonalarida ehtiyot qismlami
hisobdan chiqarib borishning rasional usulini tanlab olish vaunga amal qilish
ular hisob siyosatining muhim jihatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Bozor munosabatlari avtotransport korxonalarida boshqa xo‘jalik
yurituvchi subyektlardagi kabi dargumon debitorlik qarzlami bevositayoki
tashkil qilinadigan maxsus rezerv evaziga hisobdan chiqarish usullaridan
birini hisob siyosatida aniq belgilash talabini qo‘yadi.
Avtotransport yordamida bajariladigan ish (ko‘rsatiladigan xizmat)lar
avtotransport korxonalarida turli xizmat ko‘rsatuvchi va yordamchi
xo‘jaliklar (masalan, dispetcherlik bo‘limi, ta’mirlash sexlari, avtomobil
yoqilg‘ ilarini quyish shoxobchalari, garaj, omborxona, tibbiy ko‘rik bo‘ limi
va shu kabilar) faoliyatini uzluksiz kuzatish hamda hujjatli asosda hisobga
olib borishni ta’qozo etadi. Ushbu xususiyatlar avtotransport korxonalarida
o‘zigaxosboshlang‘ich hujjatlar tizimini shakllantirishni, ulami tuzilishidan
tortib, to arxivga topshirili shiga qadar bo‘lgan aylanish grafigini aniq
belgilashni, shuningdek boshlang‘ich hujjatlar asosida tegishli hisob
registrlarini yuritish talabini qo‘yadi.
Avtotransport korxonalarida boshqa korxonalar singari buxgalteriya
hisobi jumal-order, memorial-order, bosh-jumal va ixchamlashtirilgan
shakllardan biri b o ‘yicha qo‘lda yoki zam onaviy kom pyuterli
texnologiyalarga asoslanilgan holda yuritilishi mumkin. Tanlangan hisob
shakli, unga mos hisob registrlarini yuritish taqsimoti va tartibi avtotransport
korxonasi hisob siyosatida aniq ifodalangan bo‘lishi lozim.
Avtotransport korxonalari faoliyatining xususiyatlari ularda o‘ziga xos
ishchi schotlar rejasini ishlab chiqishni hamda uni qo‘llashni talab qiladi.
Chunonchi, avtotransport yordamida bajariladigan ish (ko‘rsatiladigan
xizmat)laming naqd pul va naqdsiz pulga amalga oshirilishi, ulami qo‘ shilgan
qiymatisolig‘igatortilishidagi xususiyatlar, tovar-moddiyboyliklami xizmat
muddati davomida bir maromda hisobdan chiqarib borishning muhim
ahamiyat kasb etishi va boshqa jihatlar ishchi schotlar rejasida alohida
maxsus schotiarni nazarda tutishni zarurat qilib qo'yadi. Ishchi schotlar
rejasidanazardatutilishi lozim bo'lgan bunday schotlar vaulamingyiiritilish
tartibiga keyingi ma'ruzalarda alohida to‘xtalamiz.
|
