TABIIY FANLAR FAKULTETI GS 2_KURS
222_GURUH TALABASI JOVLIYEVA
ZULAYXO
TAFAKKURNING MANTIQIY TARKIBI VA
SHAKLLARI
Tafakkurning mantiqiy shakllari va qonunlari.
TAFAKKURNING
MANTIQIY SHAKLLARI
Psixologiya fani mantiq fani bilan birgalikda tafakkurning mantiqiy shakllarini
o`rgandi. Tafakkurning mantiqiy shakllari -tushuncha, hukm va xulosa
chiqarishlardir.
TUSHUNCHA shunday bir fikrki, bu fikrda voqelikdagi narsa va hodisalarning
umumiy, muhim, farq qiladigan belgilari aks ettiriladi. Masalan, odam tushunchasi
uning mehnat faoliyati, mehnat
qurollarini ishlab chiqarish
, nutq, inson ongi va
shular kabi nihoyatda muhim belgilarni o`zida mujassamlashtirgan. Mana shu
belgilar bilan odam hayvonlardan farq qiladi.
Tushunchalarning mazmuni HUKMlarda aks ettiriladi. Hukm narsa va hodisalar
o`rtasidagi mavjud bog`lanishlarning yoki shu narsa va hodisalarga xos bo`lgan
xususiyat va belgilari o`rtasidagi bog`lanishlarni o`zida aks ettiruvchi tafakkur
shakli.
Hukmlar ob`ektiv voqelikni qanday aks ettirishlariga qarab CHIN va YOLG`ON bo`lishi
mumkin.
Chin - "Toshkent O`ZBEKISTONning poytaxti".
Yolg`on - "Hech qanday uchburchak o`tkir burchakka ega bo`la olmaydi".
Hukmlar UMUMIY, JU`ZIY va YAKKA bo`ladilar. Umumiy hukmda aks ettirilgan xususiyat
va bog`lanishlar biror sinfdagi barcha narsalarga taalluqli bo`ladi. "Barcha metallar elektr
tokini o`tkazadilar". Ju`ziy hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat ayrim narsalargagina
taalluqli bo`ladi. "Ba`zi o`quvchilar a`lochilardir". YAkka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor
qilish faqat bitta narsaga tegishli bo`ladi. "Salimov A. a`lochi o`quvchi".
Hukmlar ikkita yo`l bilan hosil qilinadi:
1) bevosita usul bilan, bunda idrok qilayotgan narsalar ifodalanadi ;
2) bavosita usul bilan, ya`ni xulosa chiqarish, mulohaza yuritish yo`li bilan.
Bir yoki bir necha hukmlar asosida yangi hukm keltirib chiqarish - xulosa chiqarishdir.
Masalan, "Barcha metallar elektr tokini o`tkazadilar", "Mis metall". Ana shu ikkita asosdan
yangi
hukm - xulosa chiqariladi
, "Mis elektr tokini o`tkazadi".
TAFAKKURNING JARAYONLARI
TAFAKKUR JARAYONLARI
Tafakkur jarayoni (fikrlash) o`ziga xos qonuniyatlarga, qoidalarga bo`ysunadi.
Tafakkur jarayonining mohiyatini tushunish uchun uning qanday kechishini
o`rganish lozim. Tafakkur avvalo analiz, sintez va umumlashtirishdir.
ANALIZ - ob`ektning
muayan bir tomonlarini
, elementlarini, xossalarini,
munosabatlarini va boshqa shuning kabilarni ajratib olib, o`rganilayotgan ob`ektni
fikran bo`laklarga, qismlarga, elementlarga bo`lish demakdir. Biron narsani analiz
qilish davomida bu narsaning g`oyat muhim, kerakli va qiziqarli va shu kabi muayan
xususiyatlari ajratib olinadi.
SINTEZ. Bir butun narsani analiz qilish natijasida ajratilgan komponentlarni
birlashtirish sintezdir. Analiz va sintez jarayonlari hamma vaqt o`zaro bog`liqdir.
TAQQOSLASH - narsa va hodisalarni bir-biri bilan solishtirib ko`rish va ular
orasidagi o`xshashliklar, tafovutlarni topish.
TAFAKKURNING TURLARI
TAFAKKUR
TURLARI
Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va birmuncha shartli
klassifiatsiyasi tarqalgandir:
1) ko’rgazmali-harakat;
2) ko’rgazmali-obrazli;
3) mavhum (nazariy) tafakkur.
Yuqorida aytib o’tilganidek formal mantiq fikrlar o’rtasidagi aloqani tadqiq etadi. Bu
aloqa va bog’lanishlar biz ularni bilishimiz yoki bilmasligimizdan qat'iy nazar
mavjud bo’ladi. Chunki bizning tafakkurimiz borliqning in'ikosidir. Borliqdagi
barcha narsa va hodisalar bir-biri bilan bevosita va bilvosita aloqada bo’ladi. Mana
shu aloqadorlik bizning tafakkurimizda in'ikos etadi. Formal mantiq qonunlari
tafakkurga xos bo’lib fikrning to’g’ri tuzilishini, uning aniq, izchil, ziddiyatsiz va
yetarli asosga ega bo’lishini ta'minlaydi. Formal mantiq qonunlari ob'ektiv
xarakterga ega. Bu qonunlarga rioya qilish to’g’ri fikrlashni ta'minlaydi.
Agar biz ikki predmetdan bir-biriga bir belgini xos desak, ikkinchisiga esa shu belgini xos
emas desak yoki bir predmetga bir belgini xos desak, shu predmetga ikkinchi belgini xos
emas desak nozidlik qonuni buzilmaydi. Agar bir predmetga ma'lum belgini xos desak,
ma'lum vaqtdan keyin shu predmetga o’sha belgini xos emas desak nozidlik qonuni
buzilmaydi.
Bir predmet turli munosabatda olinsa ham nozidlik qonuni buzilmaydi. Nozidlik qonuni
mantiqiy fikrlashning tub mohiyatidan
biri tafakkurning ziddiyatsiz
, izchillikni ifodalaydi.
Undan ongli foydalanish o’zimiz va o’zgalarning fikridagi ziddiyatni bartaraf etish har
qanday noaniqlikka tanqidiy munosabat bildirish imkoniyatini beradi. Fikrimizdagi izchillik
bizning faoliyatimizga ham izchillik bag’ishlaydi.
3.Uchinchisi istisno qonuni. Nozidlik qonuni barcha sig’ishmaydigan munosabatdagi
hukmlarga ta'luqli bo’lsa uchinchisi istisno qonuni faqat zid munosabatdagi hukmlarga
xosdir. U qo’yidagicha ifodalanadi: bir predmet haqidagi ikki zid fikrning biri to’g’ri
ikkinchisi noto’g’ri, uchinchisi istisno bo’ladi. Masalan, «qor oqdir», “qor oq emas”, “qor
sariqdir” degan mulohazalarning birinchisi to’g’ri, ikkinchisi noto’g’ri, uchunchisi istisnodir.
Chunki «qor sariqdir» degan mulohaza «qor oq emas» degan mulohaza hajmiga kiradi.
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida inson o’z fikrini asoslashda qonunlar, aksiomalar,
tamoyil, qoidalarda ifodalangan butun insoniyat tajribasiga murojaat qiladi. Ilmiy
qonun va aksiomalarning chinligi insoniyat tajribasida isbotlangan, shuning uchun
qayta tasdiq talab etmaydi. Shu sababli bu qonun va aksiomalar doirasiga kiruvchi
alohida holatlarni qayta isbotlash zarurati yo’q. Fan-texnika yutug’iga asoslanib biz
har qanday hodisani tajribada sinab tasdiqlamaymiz. Demak, har qanday fikrning
yetarli
asosi avval isbotlangan
, hamda undan mantiqan yuqoridagi fikr kelib
chiqadigan chin fikr hisoblanadi. Agar A mulohazaning chinligidan V mulohazaning
chinligini kelib chiqsa A mulohaza V mulohaza uchun asos bo’ladi. Oqibatning
asosga bog’liqligi ob'ektiv borliqning tafakkurda in'ikosi hisoblanadi, shu jumladan
xodisalar o’rtasidagi sabab – oqibat aloqadorligi ham. Lekin bu in'ikos bevosita
bo’lmaydi. Ba'zi hollardagina mantiqiy asos hodisalar sababi bilan mos kelishi
mumkin. Ko’p hollarda esa bunday bo’lmaydi ham. Shu sababli asos bilan natija
o’rtasidagi bog’liqlikni sabab-oqibat bog’lanishidan faqlash lozim.
Asoslilik – mantiqiy tafakkurning muhim xususiyatlaridandir. Barcha holatlarda biz ma'lum
bir fikrni bildirganda, suhbatdoshlarimizni ishontirishga harakat qilganda shu fikrni chinligini
isbotlash uchun yetarli asoslar keltiramiz. Fan har doim ilgari surilgan g’oya va ta'limotlarni
isbotlab beradi. Agar shu g’oya ta'limotlarni isbotlash uchun yetarli asos bo’lmasa u chin deb
qabul qilinmaydi. Din esa o’z aqida va ta'limotlarini hech qachon tajribada isbotlab bermaydi.
Ularga ishonish diniy e'tiqodni o’zidan kelib chiqadi
Mantiqdagi yetarli asos qonuni har xil irimlarni ham oqlamaydi. Masalan, yo’lda ketayotgan
kishini yo’lini qora mushuk kesib o’tsa, go’yoki uni falokat kutishi bu uydirma hisoblanadi.
Bunday irimlar ko’p hollarda tasodiflarga asoslanadi.
Etarli asos qonuni muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Formal mantiq qonunlari
(tafakkur qonunlari) fikrlash jarayonida demak fikrimizning aniq, izchil,
ziddiyatsiz
, asosli
bo’lishini ta'minlar ekan. Ularni har biri bir-biri bilan uzviy bog’liq. Ulardan uzluksiz
foydalanish kundalik turmush tarzida ham mulohazalarni chin bo’lishi uchun xizmat qiladi
| 