TEMA:10. ÚSTIRT MEZOLITI. JAYRAN QUDIQ, AYDABOL MÁKANLARI
Reje:
1. Ústirt mezoliti dáwiriniń mákan jurtları.
2. Materiallarınıń sıpatlaması.
3. Ústirt mezolitiniń mádeniy ayrıqshalıǵı.
Ústirttegi mezolitti birinshi ret E.B.Bijanov ashtı hám izertledi. Esteliklerdiń alǵashqı mádeniy-xronologiyalıq túsindirmesi usı izertlewlerge tiyisli. E.B.Bijanovtıń pikiri boyınsha, Aydabol 16, 25-ti kiritedi, al Aydabol 6, 9, I, 21, 22, Jarıqqudıq 1, Aqtaylaq 1, Aqtóbe 2, Churuk 2, Churuq 7, Sulama, Churuq 3 lerdi sońǵı mezolit penen yamasa erte neolit penen baylanıstırdı.
Ústirt mezoliti dáwiriniń mákan jayları, Aral boyındaǵı Ústirt keńisliginde hám Qızılqum saxrasınan tabılıp izertlendi. Ústirt mezoliti, Esen – 3 hám Shurıq – 12 túrindegi joqarǵı paleolit estelikleri tiykarında payda boladı. Ústirt mezoliti, territoriyalıq jaqtan Kaspiy boyı hám qubla Uraldıń mezolit mádeniyatı arasındaǵı aralıq mádeniyat toparlarına kiredi. Ústirt mezolit mákan jayları, Jarınqudıq qábirligi rayonınan tabıldı. Bular Aydabol-16 hám Aydabol -26 mákan jayları bolıp, bular rawajlanǵan mezolit dáwirine tiyisli. Rawajlanǵan mezolit b.e.sh. VIII-VII mıńınshı jıllardı óz ishine aladı. Al, Aydabol-6,9,11,21,22 hám Jarınqudıq qonısları anaǵurlım keyingi dáwirge yaǵnıy b.e.sh. VII-VI mıńınshı jıllarǵa jatadı.
Sońǵı on jıllıqta E.B.Bijanovtıń jetekshiligi menen Ózbekstan IA nıń Qaraqalpaqstan filialınıń Arxeologiya bólimi, V.Vinogradovtıń basshılıǵında Etnografiya institutınıń Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyası júrgizgen salıstırmalı túrdegi izertlew alıp barǵan. Dala izertlewleri nátijesi mezolittiń hár túrli dáwiri menen esaplanǵan 20-ǵa jaqın orındı tabadı. Bul óz kórinisi boyınsha Ústirttiń ishki aymaqlarında da, onıń shetinde de gezlesetin mádeniy qatlamı ashıq tiptegi estelikler bolıp esaplanadı. Izertlewlerdiń nátiyjesi boyınsha mákan orınlar oypatlardıń, duzlı batpaqlardıń, qumlı massivlerdiń jaǵalawlarına qaray baǵdarlanadı. Bunday topografiyanı Aydabol, Churuk, Kartpaykum, Alan massiviniń h.t.b. estelikleri beredi.
Olardıń ishinde dizbek sanı sáykes uzaq periodlı uchastkalar menen qısqa múddetli mákan orınlarǵa ajıratıladı.
Alǵashqılardıń qatarında 2000-nan aslam oljaları bar Aydabol 25, Aydabol 20, 1000-nan joqarı Aqtaylaq 1, 14000-nan aslam Kúysinshingrau 2, 1200-den aslam zatları bar.
Ekinshi toparǵa Aydabol 83 zattan, Churuk 3 (2-klaster) - 84-ten, Súmbetimer 1 - 263 oljadan turadı.
Sonıń menen qatar bir neshe júz zattan turatın mákanlar bar: Aydabol 10 - 400 birlik, Aydabol 16 – shama menen 5000, Aqtóbe 2 - 500-den aslam.
A.V.Vinogradovtıń aytıwı boyınsha, sońǵıları 200-den 1000 birlikke deyin tabılǵan materiallar toparına biriktirilgen bir mártelik yamasa máwsimlik tirishilik etiw ordasın kórsetetin waqıtsha noqatlar retinde alıp qaraladı. Usınılǵan dereklerge súyene otırıp, bizge mezolit orınlarınıń arasında úsh toparǵa bóliwge boladı, olar K.Flanneri menen F.Xoldıń pikiri boyınsha úsh tipi bar: mawsimlik negizgi lagerler, ań awlawǵa arnalǵan lagerler jáne qısqa máwritli aralıq orınlar.
Birinshisi, hár túrli óndirislik maqsetler menen sıptalanatuǵın kóplegen miynet quralların beredi.
Keyingisi, ańshılıq ónimlerin islew menen balanıslı sheklewli, is júzinde qánigelestirilgen qurallar jıynaǵınan ibarat.
Ushınshisi, kompoziciyası boyınsha birinshige uqsas, biraq olar zallardıń qanday da bir az úlgisi menen usınılǵan.
|
