|
TEMA:9. ORTA AZIYANIŃ MEZOLIT DÁWIRI MÁDENIYATLARI
|
| bet | 21/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA:9. ORTA AZIYANIŃ MEZOLIT DÁWIRI MÁDENIYATLARI
Reje:
1. Mezolit dáwiri ruxıy mádeniyat, kórkem-óneri.
2. Mezolit dáwiri jerlew dástúrleri.
3. Mezolit dáwirindegi arxeologiyalıq mádeniyat.
4. Jayran qudıq ha’m Shugnaw mákanı.
Ruxıy mádeniyat, kórkem-óner hám jerlew dástúrleri. Joqarǵı paleolit dáwirinde monumental, prikladlıq plastika kórkem óner túrleri ósse, mezolit dáwirinde sxematikalıq grafikanıń túrleri ósedi. Adam hám haywanlar kórinisi belgi hám simvol menen beriledi. Taslarǵa salınǵan súwretlerdiń kóbisi, ańshılıqqa yamasa urıslarǵa arnaladı. Kóbinshe ańshılardıń nayza, oq jay menen qurallanıp ań awlap atırǵanı sızılǵan.
Bunday súwretler Ispaniya, arqa Afrikada ushırasadı. Súwretler qara, qızıl mineral boyawlar menen salınadı. Máselen, Zaraut – kamarda oraylıq Ferǵanadaǵı súwretlerde 3 kompoziciya berilgen. Ańshılar, jabayı ógiz, jeyran hám eshkilerge ańshılıq etip atırǵanı salınǵan. Kishi plastikalarda antropomorf hám zoomomorflıq súwretler salınadı. Adamlar ildirgishti, taslardı aǵash, súyek, shaq, balıq tisinen isleydi.
Jerlew dástúri. Mezollitte – adamlardıń ruw qábirstanı payda boladı. Olar turaq jaydan bólek ornalasadı. Shıǵıs Evropada Oleniy ostrov qábirstanı Onej kóli janında jaylasıp, ol b.e.sh. VI – b.e.sh. I mıńınshı jıl basına tuwra keledi. Qábirlerde tastan islengen qurallar, bezeniw zatları, ayıw súwreti ushırasadı. Bul adamlardıń ayıwǵa sıyınǵanın bildiredi.
Mezolit dáwirindegi arxeologiyalıq mádeniyatı. B.e.sh. IX-VIII mıńınshı jılları jaqın shıǵısta, xojalıqtıń islep shıǵarıw formasına ótiw baslandı. Jaqın shıǵıs xojalıqtı islep shıǵarıw orayı bolıp, ol qońsı ellerge óz tásirin tiygizedi. Aldınǵı shıǵısta mezolit mádeniyatınıń ósken orayı Natufiy mádeniyatı boladı, ol Palestinadaǵı Vadi-en-natuf esteligi atınan alınadı. B.e.sh. XI-X mıńınshı jılları bul jerdiń xalqı ańshılıq hám terimshilik penen shuǵıllanadı. Al b.e.sh. IX-VIII mıńınshı jılları Natufiy jámáát aǵzaları otırıqshı bolıp turmıs keshiredi. Bul jerde 50 ge jaqın paxsadan qurılǵan jaylar bolıp, jaylarda dán saqlaytuǵın ura, topan saban qaldıǵı, biyday hám arpa tuqım qaldıqları tabıladı.
Izrayldegı Ierixon esteligi Natufiy mádeniyatınıń erte dáwirine tuwra keledi. B.e.sh. VII mıńınshı jılı olardıń áwladları, elat bolıp otırıp, onıń dógeregin biyik diywal hám minara menen bekkemleydi. Bul elattıń ishindegi jaylardı, qurılıslardı salǵanda qam gerbish hám taslardan paydalanılǵ. Ierixon esteligi otırıqshı etnoslardıń ertegi jayı boladı. Migrantlar, jaqın shıǵıstan arqa hám shıǵısqa qarap úsh jol menen ketip taraladı. Balkan, Kavkaz hám Kaspiy boyı, Orta Aziya jerlerine kelip aralasadı. Aldınǵı Aziya mádeniyatınıń tásiri tas qurallardı ásirese, geometriyalıq mikrolitlerde jaqsı bayqaladı. Arqa-batıs Evropada, muzlıqlar erigennen soń adamlar ol jerlerdi ózlestire baslaydı. Arqa Qara teńiz, Kavkaz, Orta Aziya, Kaspiy boyı, Ural jaǵalarındaǵı jasaǵan etnoslar, aldınǵı Aziya hám shıǵıs ellerdiń mádeniy tásiri astında islep shıǵarıwshı xojalıqqa ótedi.
Orta Aziya mezolit dáwiri estelikleri Ferǵana oypati, Pamir taw eteklerinde hám Kaspiy boylarınan tabılıp izertlenedi. Xojalıǵı ańshılıq, balıqshılıq hám temirshilikten ibárat boladı. Kaspiy boyındaǵı kóp mádeniy qatlamlı Djebel esteligi b.e.sh. 8-7 mıńınshı jıllarǵa tuwrı keledi. Esteliktiń mádeniy qatlamınan qoy-eshki músinleri tabıladı. Bul xojalıqta qoy, eshki asıralǵanınıń dálili boladı. Kaspiydiń shıǵısında mezolit dáwiri esteligi Dam-dam Chashma, Kaylyu bolıp, olar shıǵıs Kaspiy mezolit mádeniyatı dep ataladı.
Qubla Uralda, Yangel mádeniyatı payda bolıp, ol b.e.sh. IX-VII mıń jıllıqlarǵa tuwra keledi. Qubla Uralǵa etnoslar Kaspiy boyınan, jaqın hám orta shıǵıs ellerinen keledi.
Tájikstanda, Íssıq gor mákanı menen bir qatarda Alishir hám Oshxana mákan jaylar ushırasadı. Íssıq gor mákan jayınıń mádeniy qatlamı bir yarım metrge teń bolǵan. Bul jerden taslardı qalap islengen oshaq tabıldı. Mezolit mákan jayında, ańshılıq, balıqshılıq, terimshilik penen shuǵıllanǵan. Jer tóle hám jeńil úylerde otırǵan.
Orta Aziyanıń mezolit dáwiri mádeniyatı hám kompleksleri ózine tán belgileri menen ayırılıp turadı. Bul jerde mezolit dáwiriniń payda bolıwında, sońǵı poleolit dáwiriniń jergilikli mádeniyatı tiykar salǵan, sonıń menen birge, tas ásiriniń iri mádeniy orayı bolǵan jaqın shıǵıs qáwimlerinińde tásiri tiygen. Orta Aziya mezolit dáwirinde kórkem óner ósedi. Qıya taslarǵa adamlar, haywan hám basqa túrli súwret salınadı. Zaruatsay hám Shaxta taslarındaǵı súwretler mezolit dáwiri kórkem óneriniń jaqsı úlgisi bolǵan. Orta Aziyada mezolit dáwiriniń 50 den aslam arxeologiyalıq obektleri ashılıp úyrenildi. Túrkmenstanda Jebel, Tájikstanda Dangari hám Orta Aziyadaǵı taǵı basqa mezolit dáwirine tiyisli obektlerdi úyreniw A.R.Okladnikov tárepinen baslanǵan bolsada, sońǵı jılları A.M.Mandelshtam, G.E.Markov, X.Yusupov, N.G.Gorbunova, Yu.A.Zadneprovskiy, A.V.Vinogradov, V.A.Ranov, U.Islamov, M.Junisalievlar tárepinen dawam etildi.
Mezolit obektlerin, tas qurallardıń isleniw texnologiyasına qarap, ilmpazlar eki komplekske ajıratadı. Máselen, Ferǵana mezolitin: ertedegi Ferǵana hám gor (uńgir) mákan (Obishir) ǵa bóledi. Ózbekstan territoriyasında mezolit dáwiri jáne Tashkent hám Surxandárya kompleksleri bolıp bólinedi.
Arqa-batıs Ústúrt áyyemnen baslap adamlar jasap kelgen orınlardan esaplanadı. Sońǵı 20 jıl ishinde, ásirese 1977 jıldan keyin turaqlı alıp barılǵan arxeologik jumıslar nátiyjesinde Ústúrtnn’ Jayran qudıq, Aydabol qudıq degen jaylarınan mezolit hám neolit dáwirlerine tiyisli 30 ta mákan jayı topildi. Sonnan 26 si Aydabol hám 4 tewı | Jayron qudıq átiraplarında tarqalǵanlıǵı anıqlandi. Aydabol mezolit dáwiri mákanları. Bul estelikler Aydabol átirapı hám odan 6 km uzaqlıqdaǵı aralıqlar aralıǵinda jaylasqan. Olar Aydabol 2, 4, 6, 9, 11, 14, 15, 16, 21, 22, 25 jay-mákanlar esaplanadı. Usı mákanlardan shaqmaqtasdan islengen ushrindilar, nukleuslar, tas bóleksheleri, retushli hám retushsiz páriksheler,pıshaqsiman páriksheler, eki tárepine qayta islengen oq jay o'ĝınn’ úshlari — trapetsiyalar, teshgishler, qirg'ishlar, qırǵıshlı sınıqlar, keskishlar, nayza úshlari, júdá kóp muǵdarda tabılǵan. Qurallar menen birge qolda islengen ılaydan islengen ıdıslardıń bóleksheleri, sonday aq, baqanshaqtan jasalǵan názik taĝinshaqlar hám bezeniw buyımlar da tabılǵan. Qánigeler Aydaboldan tabılǵan tas qural, buyım, ılaydan islengen ıdıs ıdıslar hám taĝınshaqlar mezolit-neolit dáwirine eramizdan aldınǵı VII—V mıńjıllıqlarǵa tiyisli, dep qaray, Aydabol 16, 25 den tabılǵan buyımlardı bolsa eramizdan aldınǵı VIII—VII mıńjıllıqka tiyisli bolıwı múmkin, delinbekte. Eger Aydabol 6, 9, 11, 21, 22 jay-mákanlar den tabılĝan buyımlar eramizdan aldınǵı VII—VI mıńjıllıqqa tiyisli bolsa, Aydabol 2, 4, 14, 15 mákanlarınan tabılǵan buyım lar bolsa eramizdan aldınǵı VI—V mıńjıllıqka tiyisli eken.
|
| |
