|
TEMA: 11. ORTA AZIYANIŃ NEOLIT DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
|
| bet | 29/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-2022TEMA: 11. ORTA AZIYANIŃ NEOLIT DÁWIRI ULIWMALIQ KLASSIFIKACIYASI
Joba:
1. Paleogeografiya jáne Neolit dáwirindegi Orta Aziya territoriyasınıń rawajı.
2. Orta Aziya aymaǵındaǵı neolit dáwiriniń izertleniw tariyxı hám arxeologiyalıq mádeniyatı.
3. Orta Aziyadaǵı neolit dáwiri xojalıǵınıń ózine tán ózgeshelikleri.
4. Orta Aziyadaǵı neolit dáwiri ruwxıy mádeniyatı (turmıs tárizi, jámáátlik dúzimi, ideologiyası).
5. Samarqand qalası Sazagan awılınan tabılǵan neolit dáwirine tiyisli estelikler.
1. Paleogeografiya jáne Neolit dáwirindegi Orta Aziya territoriyasınıń rawajı.
NEOLIT ( grekshe neo—jańa hám lithos — tas) — jańa tas dáwiri, tas dáwiriniń sońǵı basqıshı. Aziya hám Evropa aymaqlarında belgilengen hám qazib úyrenilgen. Neolit dáwiri estelikleriniń kópshiligi eramizdan aldinǵi 6—3-mıń jıllıqlar menen esaplanadi. Tas dáwiriniń bul jańa basqıshı derlik 3 mıń jıl dawam etken. Neolit dáwirinde adamzattıń turmis tárizi hám ekonomikalıq turmısında bir qatar iri túpkilikli ózgerisler júz beredi. Ańshılıq hám terimshilik sıyaqlı tábiyatqa boysinatuǵin turmıslıq shınıǵıwlar negizinde alǵashqi dıyxanshılıq hám sharwashılıq júzege kelip, insaniyat tariyxında dáslepki óndiriwshi xojalıqlarǵa tiykar salindi. Neolit adamınıń xojalıq turmısındaǵı rawajlanıw talabı menen ılaydan islengen ıdıs -tabaqlar jasalip dáslepki gúlalshilıq, súyek hám haywan shaqlarınan iyik, iyne, biz hám urshıq taslar hám de jay taxta qurılmaları jasalip, jip iyiriw, balıq awi torların toqıw hám qol toqımashılıq júzege keledi. Shaqmaqtaslardan hár qıylı mayda hám iri arnawlı ( oq jay hám nayza oqı, buraw, sına, pıshqı, balta, oraq) qural hám ásbaplar jasalip, tas qurallar soǵıw usillari rawajlana baslaydı. Tas qurallardan keń paydalanildi. Tas baltalardı burawlap dástege ornatıw, tegislep tiǵin shıǵarıw, sinǵan gúlaldan islengen ıdıslardı shegelew, monshaq hám túrli taslardan jasalǵan marjanlardı jipge ótkerip dizbeklew ushın burǵılaw sıyaqlı texnikalıq usıllar jańalıq ashıldı. Tas balta, sına, oraq, pıshqı, shapqish sıyaqlı xojalıq quralları járdeminde dıyxanshiliqdan tısqarı, shópkerli bastirma hám ılashıqlar sıyaqlı turar jaylar qurılıp, qayiqlar jasaladi. Neolit adamınıń miynet iskerligindegi ózgerisler, xojalıq turmısında júzege kelgen oylap tabılǵanlar sebepli bul tariyxıy basqish pánde «Neolit revolyutsiyasi» dep ataldı. Bul basqish dawamında ana urıwlaslıǵı sistemaları kámal taptı. Alǵashqi dıyxanshılıq hám sharwashiliqqa tiykar salindi, gúlalshiliq hám toqımashılıq sıyaqlı kásip-ónerler jańalıq ashılıp, áke urıwlaslıǵına ótiw ushın mizan jaratıldı.
Biraq, tábiy geografiyalıq sharayatlardıń talabi menen Neolit qáwimleriniń turmıs tárizi túrli aymaqlarda hár túrlı keshti. Sol sebepten hár qıylı aymaqta ayriqsha Neolit dáwirdiń hár qıylı mádeniyatı qáliplesti. Alǵashqi diyxanshiliq hám qolǵa úyretilgen sharwashiliqqa tiykarlanǵan mádeniy turmis Jaqın Shıǵıs mámleketleri ( Misir, Iraq, hám Iran ) aymaqlarında eramizdan alldinǵi 6—4 mıń jıllıqlardayaq áyyemgi dıyxanshılıq úlkelerinde tas tisli qádeme oraq, tas ketpen hám súyekten jasalǵan ketpenshelerden paydalanılıp, arpa, júgeri, biyday, tarı, lobıya hám salı sıyaqlı ósimlikler mádeniylestirildi, ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialılardan úyler qurilip, aldın qolda, keyininen qol sharxinda gúldar gúlal ıdıs tabaqlar hám hayal háykelsheleri jasaldi.
E.a. 6—3-mıń jıllıqlarda Orta Aziyada jasaǵan qáwim hám jámáátler 2 jóneliste rawajlandi. Misali, onıń qubla.-batıs aymaqlarında Neolit dáwiri jámáátleri alǵashqi dıyxanshılıq hám sharwashılıq ( eshki, qoy hám qaramal ) menen shuǵıllanǵan bolsalar, onıń arqa hám arqa shiǵis aymaqlarında bolsa bul dáwirde adamlar ańshılıq hám balıq tutıw menen kún keshirgen.
Neolit dáwirdiń otiriqshi dáslepki awıl qarabaxanaları dáslep Túrkmenistannıń Kopetdoǵ eteklerinde tabılǵan. Bunday estelikler Jaytun mádeniyatı atı menen atalǵan. Qadama tisli oraq, pishaq, súyekten jasalǵan iyne, biz hámde túrli reńli súwretler túsirilgen sapal ıdıs tabaq bólekleri tabılǵan. Bul dáslepki diyxanshılıq awilinda 150-180 dana dıyxanshılıq, sharwashılıq hám ańshılıq penen kún keshirgen otırıqshı awil jámááti jasaǵan. Xojalıqta hayallar, ásirese, analardıń poziciyasi kúshli bolǵan. Sebebi, bul dáwirde ana urıwlaslıǵı múnasiybetleri keńeyip, odan kishi jup shańaraqlar ajiralıp shiǵa baslaǵan tariyxıy basqısh qarar tapqan.
Orta Aziyanıń qubla aymaqlarında otırıqshı dıyxanshılıq hám sharwashılıq qarar tawıp, óndiriwshi xojalıq qáliplesip atırǵan zamanda, onıń arqa hám shiǵis bóleginde jaylasqan keń deshtliklerinde hám tawlılarda ańshı hám balıqshi, ańshı hám termeshi qáwimleri jasardı. Er. ald. 5—3 mıń jıllıqlarda Am udarya, Sirdarya hám Zarafshan boylarinda hám olardan arqada jasaǵan ańshı baliqshi qáwimlerdiń turar jayqaldiqlari dáslep áyyemgi Xorezm jerlerinde tawıp úyrenildi. Bul estelikler pánde Kelteminar mádeniyatı atin alǵan. Janbas 4 esteliginen úlken qos qaldıqları qazip ashılǵan. Onıń maydani 300 kv. m ge teń. Ol jerde 100 — 120 dana urıwdıń balıqshi ańshilari jasaǵan. Tabilǵan aǵsh hám qamıs qaldıqlarına qaraǵanda qos kóp ústinli, jalpaq raq formada bolıp, tóbesi qamıs penen jabılǵan. Ol jerde bir úlken jáne onıń aynalasinan 20 dan artıq maydalaw oshaq orınların tabilǵan. Oshaq astinan hám qostan balıq, tońiz, jayran, buǵı, qus suyekleri, máyek qabırshaqları hám de tas qurallar, sapaldan islengen ıdıs qaldiqlari tabılǵan.
Kelteminar mádeniyatına tiyisli estelikler Zarafshan oypatinıń tómen aǵımınan da tawıp úyrenilgen. Dárwazashliqlar shaplasi atı menen júriltilgen bul esteliktegi qos tuwrı múyeshli tórtmuyish kóriniste qurılǵan. Sahnaniń uzinliǵi 11, 6 m, keńligi 7 m, maydani 81, 5 kv. m ge teń. Ol jerde 30—35 danadan ibarat ańshı hám balıqshilar jámááti jasaǵan. Shayla sırtında bir qansha oshaq orınları tawilip, odan shaqmaqtas qurallar ( oq jay oqı, oraq, jonǵı, keskish, qırǵısh, tesgish, iyne, buraw hám balta ), sapal ıdıs bólekleri, balıq, qus hám jabayı haywan súyekleri tabıladı.
Dıyxanshılıq hám sharwashılıq xojalıqları hámde otırıqshı turmıs penen baylanıslı hár qıylı kásip ónerlerdiń keńeyip barıwı áqibetinde shaqmaqtasqa bolǵan talap asadı. Sol sebepten taw hám taw aldı aymaqlarında jasawshı qáwimler jámáátinde tawlardan joqarı sapalı shiyki ónim kánlerin ızlep tabıw hám olardan shaqmaqtas qazib alıwshı taw kenshiler toparı payda boladı. Shiyki ónim, bárinen burın taw maydanına shıǵıp qalǵan tas, tastıń úlken bir bóleklerinen sindirib alınǵan, keyininen qazib shıǵarılǵan. Onıń ushın ura hám laǵmalar qazilip, kánler júzege kelgen. Bunday shaxtali Neolit dáwiri kánlerinen biri Nawaiy wálayatınıń Uchtut awılı qasında tawıp tekserilgen ( er. ald. 5—3-mıń jıllıqlarǵa tiyisli bolıp tabıladı ). Orta Aziyada, atap aytqanda, Ózbekstan aymaǵında bunnan 5—7 mıń jıl burın dáslepki kán sanaatına tiykar salınǵanı belgili boldı. Neolit dáwiri shaxtalari Angliya, Frantsiya, Keniya, Shvetsiya, Germaniya hám Belorussiya sıyaqlı aymaqlarında hám úyrenilgen. Neolit dáwiriniń aqırında adamlar metalldan, daslep misdan hár túrlı taǵinshaqlar, buyım hám qurallar islewdi úyrenip aladi.
Mezolit penen neolit tariyxınıń paleoekologiyalıq máselelerin izertlew barısında Orta Aziya territoriyası Evraziyanıń oraylıq bóliminiń keń aymaqların iyelegenin jáne shıǵısında Tyan-Shan menen Pamir tawları, Ústirtke shekem sozılıp jatqan úlken fizikalıq-geografiyalıq aymaq ekenligine názer qaratıladı. Onıń shıǵısı men qublasında onıń territoriyası Orta Aziyanıń tawlı dizbegine kiretin orogen sheginde ornalasqan, arqa-batısında Turanǵa jetip baradı. Orta Aziyadaǵı mezolit penen neolit dáuirleriniń materialdıq mádeniyatı, arxeologiyalıq derekler kórsetkendey, belgili bir dárejede tábiyǵıy ortanıń hár túrliligine baylanıslı ózinshe parqlarǵa iye.
Buǵan ekologiyalıq ortalıq tásir etti. Territoriyalardı izertlew negizinde A.V.Vinogradov penen E.D.Mamedov Orta Aziyada erte jáne orta golocende (b.e.sh. VII-III mıń jıllıq) salıstırmalı túrde jumsaq (plyuvialdı) klimat bolǵan degen boljaw jasaydı. Fauna menen flora házirgi zamanǵa jaqın boldı. Sonlıqtan sońǵı mezolit penen neolittiń basında dáslepki adamlar Orta Aziyanıń jasawga qolaylı jerlerin tolıq iyeley baslaǵan. Oǵan shekem adamlarhár túrli tábiyǵıy ortalıqtıń taw hám taw aldı, úńgirlerdi ózlestirgen edi. Bul ózgeshelikler materiallıq mádeniyattıń, xojalıqtıń rawajına tásir etti. Nátiyjede bir qatar arxeologiyalıq mádeniyatlardıń ózine tán belgileri payda bola baslaǵan.
Orta Aziyanıń neolit tariyxın izerttew barısında hár túrli xronologiyalıq periodlarǵa tiyisli tábiyǵıy ortalıqta jaylasqan jergilikti arxeologiyalıq mádeniyatlar anıqlandı. Djaytun mádeniyatınıń estelikleri Kopetdag taw dizbeginiń tar jolaǵın iyelegen
- Хisar - Pamirdiń ortalıq jáne shıǵıs bólegi;
- Kelteminar tariyxıy-mádeniy birlespesi Qızılqum territoriyasında Ámiwdáryanıń tómengi aǵımı menen Zarafshannıń eski ózeni.
- Oraylıq Ferǵana mádeniyatı Ferǵana oypatınıń oraylıq bólimi lokalizaciyalanǵan.
- Sazaǵan mádeniyatı orta Zarafshan aymaǵınıń tawlı territoriyası.
- Ústirt mádeniyatı Ústirt tegisligi
Ózbekstan Respublikasınıń geografiyalıq ortalıǵında neolit estelikleri negizgi 3 fizikalıq-geografiyalıq aymaqta ornalasqan:
- Amudariya menen Zarafshannıń eski deltası,
- Qızılqum menen Ústirttiń ishki aǵısı joq aymaqlarında,
- taw aldı hám tawlı teritoriyalarında (Samarqand oblastı, Ferǵana).
Bul arada sońǵı úsh on jıllıqta júrgizilgen arxeologiyalıq izertlewler mezolittiń sońında jáne neolitte, yaǵnıy b.e.sh. VIII-VII - III mıń jıllıqlarǵa tiyisli ekenligin kórsetip, bul dáwirde shól zanaların ózlestiriw processi júz bergen. Ústirttiń qubla-batısında ishki Qızılqumda, Zarafshan menen Ámiwdáryanıń eski ózeńinde usı dáwirge tiyisli júzlegen orınlar tabıldı.
Orta Aziyanıń shól zonalarınıń tábiyǵıy jaǵdayları, sonıń menen qatar tek jazıqlar ǵana emes, taw hám taw aldı ańǵarlar házirgi qurǵaqshılıqtan aytarlıqtay parqlanǵan. Ilimpazlar Turannıń shólindegi landshaftlıq-klimatlıq jaǵdayları házrigi dala zonasına uqsas bolǵan dep seaplaydı. Ortasha jıllıq jawın-shashın 250-den 400-450 mm ge deyin, jaz ayı ortasha temperaturası 21-23 bolǵan.
Bul jaǵdayda házirgi shól zonalarında dushshı kóller, bulaqlar, jer astı suwları xorlarınıń bolǵanı hám ósimliklerge bay bolǵanın kórsetedi. Jáne de arnawlı izertlewler nátiyjesinde taw eteklerinde de tábiyǵıy jaǵdayları salıstırmalı túrde jumsaq, suw uroveni házirgiden joqarı bolǵanın, flora menen fauna bay bolǵanın anıqladı.Начало формы
|
| |
