|
Tayyorladi: Jumayev Mehroj
|
| Sana | 18.12.2023 | | Hajmi | 0,5 Mb. | | #122084 |
Bog'liq Mehroj Tayyorladi:Jumayev Mehroj
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
Yahudiylik ta’limoti, an’ana va marosimlari Mavzusida tayyorlagan Slaydi
Yahudiylik – asosan yahudiylar oʻrtasida tarqalgan eng qadimgi dinlardan biri. Miloddan avvalgi 2 ming yillik boshlarida vujudga kelgan. Arabiston yarim orolning shimolida koʻchib yurgan yahudiy qabilalari miloddan avvalgi XIII asrda Tankani bosib oldilar va miloddan avvalgi X asrda Rossiya – Ispaniya davlatini tuzdilar. Yahudiylik ana shu qabilalarning diniy urf-odatlari va Falastin xalqlarining ayrim eʼtiqodlarini oʻzida mujassamlashtirgan. Yahudiylik nomi Yahudo (Iuda) qabilasining nomidan olingan.
Dastlab yahudiylik koʻpxudolik (politeistik) dini boʻlgan. Miloddan avvalgi I—VIII asrlarda yahudiylik yakkaxudolik (monoteistik) diniga aylangan. Olamning yaratuvchi xudo Yaxvega eʼtiqod qilish, Yaxve va yaxudiylar oʻrtasidagi ahd (shartnoma)ga shak keltirmaslik, yahudiylar xudoning mumtoz bandalari ekaniga, Muso (Moisey)ning paygʻambarligiga va unga ilohiy kitob Tavrot yuborilganligiga, narigi dunyoga, mahdiy (messiya)ning kelishiga, oxirat kuni barchaning tirilishiga, jannat va doʻzaxga, gunohkorlarning jazolanishi va savob ish qilganlarning ragʻbatlantirilishiga ishonish yahudiylikning asosiy aqidalaridir. Yahudiylik dinida xilma-xil ibodatlar, duolar, urf-odatlar, roʻza tutish, xatna qilish, oziq-ovqat sohasidagi taqiqlar, shanba kuni hech qanday ish bilan shugʻullanmaslik, diniy soliqlar va yigʻimlar kabi talablar juda qatʼiy qilib qoʻyilgan. Yahudiylikning asosiy diniy kitoblari – Tavrot va Talmudsa belgilangan bunday koʻrsatmalar orqali dindor yahudiylarning turmushi, axloqiy va huquqiy hayoti nazorat ostiga olingan.
Fanda yahudiylikning 4 bosqichi aniqlangan: eng qadimiy yahudiylik (Bibliya davri), klassik yahudiylik (miloddan avvalgi 536 va milodiy 70-yillar), ravvinlar davri va yangi davr yahudiyligi (modernistik yahudiylik). Eng qadimiy yahufiylik dini dastlab Falastindagi ikki davlat – Isroil va Yahudiya davlatlari (miloddan avvalgi X—XI asrlar)ning, keyinroq ular birlashgach, yagona yahudiy davlatining dini boʻlgan. Bu davr Tavrot (Tora)da aks etgan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, uning tarkibiga kirgan matnlar ogʻzaki tarzda miloddan avvalgi XI—VI asrlar oʻrtasida shakllangan. Miloddan avvalgi V asrda yozib olingan. Bundan keyin yahudiylikning klassik davri boshlanadi. Miloddan avvalgi 586-yilda yangi Bobil podshosi Navuxodonosor XI Yahudiyani yakson qildi, salkam 30 ming yahudiyni asirga oldi. 50 yil davom etgan „Bobil asirligi“ va undan keyingi davrlarda minglab yahudiylar Falastinni tark etdilar. „Qadimgi ahd“ matnlarining asosiy qismi ana shu davrda yozilgan. Milodiy 70-yil Quddus ibodatxonasining qulashi va Talmudning yozilishi orasidagi vaqt ravvinlar davridir. Yahudiy ruhoniylari Tavrotni talqin va tavsif qilish jarayonida vujudga kelgan Talmudning oxirgi tahriri ikki variantda: Quddus Talmudi IV asrda, Bobil Talmudi V asrda eʼlon qilindi.
VII—XVIII asrlarda yahudiy ruhoniylari (ravvinlar) diniy yozuvlar – Tavrot va Talmudni targʻib qilishni davom ettirdilar. Bu davrni aks ettirgan juda koʻp ravvin adabiyoti vujudga kelgan. XVIII asrdan diniy talablarni davrga moslashtirish, soddalashtirish va yengillashtirish harakatlari avj oldi.
Yahudiylikda qadim zamonlardan boshlab xilma-xil mazhablar va oqimlar vujudga kelgan, ular oʻrtasida keskin kurash borgan. Miloddah avvalgi II asrdan milodning 23-yiligacha farisey, saddukey, yes-sey, qumronlar jamoasi kabi oqimlar vujudga kelgan. Ortodoksal yahudiylik bilan bu mazhablar oʻrtasida kurash borgan. Milodning 1—2-asrlarida ortodoksal yahudiylikka muxolif boʻlgan ayrim oqimlar (yahudiy-xristian sektalari)ning borgan sayin yahudiylikdan yiroklashib borishi jarayenida xristian dini mustaqil din sifatida ajralib chiqqan (qarang Xristianlik).
Yahudiylik diniga ga eʼtiqod qiluvchilar soni 100 million nafarga yaqinni tashkil etadi, ularning uchdan bir qismi AQSHdadir
Iudaizm - yahudiy xalqining umumiy diniy, madaniy va huquqiy an'analari va sivilizatsiyasini o'z ichiga olgan Ibrohimiy, monoteistik va etnik din.Bu bronza davrida Yaqin Sharqda uyushgan din sifatida o'z ildizlariga ega.Ba'zi olimlarning ta'kidlashicha, zamonaviy iudaizm qadimgi Isroil va Yahudoning dini bo'lgan yahvislikdan miloddan avvalgi 6-asr oxirlarida paydo bo'lgan va shuning uchun eng qadimgi monoteistik dinlardan biri hisoblanadi.Yahudiylik diniy yahudiylar tomonidan Xudo isroilliklar, ularning ota-bobolari bilan tuzgan ahdning ifodasi deb hisoblangan.U juda ko'p matnlar, amaliyotlar, teologik pozitsiyalar va tashkil etish shakllarini o'z ichiga oladi.Tavrot, odatda, yahudiylar tomonidan tushunilganidek, Tanax deb nomlanuvchi katta matnning bir qismidir.Tanax dunyoviy din olimlariga ibroniycha Injil, nasroniylarga esa “Eski Ahd” nomi bilan maʼlum.Tavrotning qo'shimcha og'zaki an'anasi Midrash va Talmud kabi keyingi matnlar bilan ifodalanadi.
Muso yahudiylikning eng muhim payg'ambari va nasroniylik , islom, druzlar, bahayi dini va boshqa Ibrohim dinlarining eng muhim payg'ambarlaridan biri hisoblanadi.Muqaddas Kitob va Qur'onga ko'ra, Muso isroilliklarning yo'lboshchisi va qonun chiqaruvchisi bo'lgan, unga Tavrotning (Injilning birinchi beshta kitobi) muallifligi yoki "osmondan olinganligi" tegishli.Umuman olganda, Muso afsonaviy shaxs sifatida ko'riladi, shu bilan birga Muso yoki Musoga o'xshash shaxs miloddan avvalgi 13-asrda mavjud bo'lganligi ehtimolini saqlab qoladi.Rabbin iudaizmi Musoning umrini miloddan avvalgi 1391–1271 yillarga to'g'ri kelgan;Jerom miloddan avvalgi 1592 yilni, Jeyms Ussher esa o'zining tug'ilgan yili sifatida miloddan avvalgi 1571 yilni taklif qilgan.
Tavrot ibroniycha Injilning birinchi beshta kitobi, ya'ni Ibtido, Chiqish, Levilar, Sonlar va Qonunlar kitoblarining to'plamidir.Shu ma'noda Tavrot Pentateux yoki Musoning beshta kitobi bilan bir xil ma'noni anglatadi.U yahudiy anʼanalarida “Yozma Tavrot” nomi bilan ham tanilgan.Agar liturgik maqsadlar uchun mo'ljallangan bo'lsa, u Tavrot varaqasi (Sefer Tavrot) shaklini oladi.Agar bog'langan kitob shaklida bo'lsa, u Chumash deb ataladi va odatda ravvinlarning sharhlari (perushim) bilan bosiladi.Yahudiylar Tavrotni yozadilar, bu matnning eng qadimgi qismi keyinchalik nasroniylar tomonidan Eski Ahd nomi bilan ma'lum bo'lgan
Ossuriyaliklar Isroilni zabt etib, yahudiy diasporasini (miloddan avvalgi 722 y.).Miloddan avvalgi 722-yilda ossuriyaliklar Isroil shohligini zabt etadilar va Ossuriya odatiga ko'ra, o'nta qabilani imperiyaning boshqa qismlariga ko'chirishga majbur qiladilar.Qabilalarning tarqalishi yahudiy diasporasining boshlanishi yoki yahudiy tarixining ko'p qismini tavsiflovchi Isroildan uzoqda yashashdir.Keyinchalik bobilliklar yahudiylarni ham ko'chirdilar.Miloddan avvalgi 722 yilda Shalmanaser V vorisi Sargon II boshchiligida ossuriyaliklar Isroil qirolligini bosib oldilar va ko'plab isroilliklar Mesopotamiyaga surgun qilindi.Yahudiylarning haqiqiy diasporasi miloddan avvalgi 6-asrda Bobil surgunidan boshlangan.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT…
|
| |
