|
Mámleket basqarıwınıń hár túrli lawazımların ańlatıwshı ataq hám lawazımlar
|
| bet | 4/5 | | Sana | 24.05.2024 | | Hajmi | 46,46 Kb. | | #252696 |
Bog'liq I Yusupov shıǵarmalarındaǵı jámiyetlik siyasiy leksika (2)Mámleket basqarıwınıń hár túrli lawazımların ańlatıwshı ataq hám lawazımlar.
I. Yusupov shıǵarmalarında bul kishi toparǵa kiriwshi atamalardan biri bolǵan kátquda sózin ushıratamız. Kátquda – túrkmen qáwimlerinde atalıq, beklerbegi lawazımlarına muwapıq wazıypa. Bul sóz biziń dáwirimizge shekem jetip kelip mánisi biraz ózgeriske ushıraǵan. Sóz sheberi dóretiwshiliginde kátquda sózi tómendegi mánilerde ushıraydı.
El nasqarıw isine belsene qatnasatuǵın eldiń abıraylı kisileri mánisinde.
Jigitlik ótken soń ǵarrılıq murat,
Kátqudalıq sózin elge wásiyat,
Toplımǵa kóp túsken ǵayratlı ǵıyrat,
Dúbir sezse jelge tarar jollarıń…
(“Aq altınlı eldiń aqsaqalları”).
Shańaraq baslıǵı, jámiyette óz ornına iye , sózge sheshen, shataslı máselelerdi sheshiwge tórelik etetuǵın adam sıpatında.
Sóz aytsań gápińdi baltaday saplap,
Kúlıwiń bar ıqlas penen hallaslap,
Kátqudalıq etseń ákeńe usap,
Shesheńe de tartqan tamanı bolar.
Kátqida sózi I. Yusupov dóretiwshiligimde kóbinese mánisi jaǵınan eldiń abıraylı kisisi,aqsalı sıpatında qollanılǵan bolsa bazı bir shıǵarmalarında patsha ámeldarı, lawazımlı adam mánisinde de qollanılǵanlıǵın bayqaymız.
Úy tolı jurt kátqudalar,
Sárkardalar órre turdı,
(Bul dástúrdi biler olar)
Hámmesi sırtqa juwırdı…
(“Tumaris”)
Bek// Biy sózi ataqları da urıw basshısı mazmundaǵı lawazım atın ańlatıwshı sózlerden esaplanǵan.
Bek//Biy atamaları biziń házirgi qaraqalpaq tilinde siyrek qollanıladı. Bek- el biylewshisi baylarǵa mayda feodallarǵa hám olardıń xizmet etiwshi adamlarına beriliwshi ataq mánisin ańlatıp búgingi tilimizde onsha qollanılmaydı.
I.Yusupov shıǵarmalarında bek sózi el biylewshi mámleketlik isker mánisinde jumsalǵan.
Hám alım,hám danısh dıyxan edińiz,
Begligin buzbaǵan sultan edińiz,
Kishipeyil gozzal insan edińiz,
Altınǵa qaplar jurt sózlerińizdi.
(“Qulpı tastaǵı jazıwlar”).
Bunnan tısqarı “bek” sózi ayrım qatarlarda iyelik etiw, biylew mánisinde de jumsalǵan.
Begligi kóp yoshıp ketse bul xalıq,
Dástanlardı qanday dizip maqtaǵan,
Hámme xalıqtı qaraqalpaqtan shıǵarıp,
Óz tarıyxın baslap adam atadan…
(“Qaraqalpaqtı kóp maqtama kózinshe”)
Biy sózi biziń búgingi tilimizde gónergen sózler qatarına kiredi. Bul sózdiń mánisin izertlep qarasaq, daw-jánjellerdi, shatasqan máselelerdi sheship biylik etiw ushın joqarı, ústem klasstıń qollawı menen saylanıp qoyılǵan wákili, adamı-adamı degenmánini bildiredi.
I.Yusupov ta óz shıǵarmalarında bul atamanı joqarıdaǵı mazmunnan alıslamaǵan halda sheber qollana bilgen.
Mısalı:
Ishten shıqqan jawdan jaman zat barma,
Xanlar bizdi kóp qaqtırdı ańlarǵa,
Biyler bizge saldı talay búlikti,
Baylarımız sordı bizdi súliktey…
(“Noǵaylarǵa”)
Baslıq sózi – belgili bir xizmet atqaratuǵın, basqarıwshı rásmiy adam, basshılıq etiwshi kisi – degen mániske iye. I. Yusupov shıǵarmalarında bul atama júdá kóplep ushırasadı.
Baslıǵı keńes berdi kóre salıp,
Bul at emes shabıwǵa mine salıp,
Tas pressti joq qıl tez stolıńnan,
Qoy qasıńa plastmass press alıp…
(“Bir sınshıǵa”)
Basshı sózi – lawazım atamasın bildiriwshi sóz bolıp,belgili bir orınǵa, jerge, mekemege basshılıq etiwshi, baslıq, basqarıwshı, meńgeriwshi degen túsiniklerdi ańlatadı.
Hámmege tep-tegis jaǵıw qıyın is
Biraq xalıqqa unaw eń baslı máqset,
Basshınıń hár tapqır sózi berer kúsh,
Jaqsı basshı – elge abıray dáwlet…
(“Sekretar”)
Sonday-aq, I. Yusupov shıǵarmalarında mámleket basqarıwınıń túrli lawazımlarına tán atamalardan “deputat” sózi gezlesedi.
Deputat – sózi latın tiliniń “deputatos” sózinen alınıp biziń tilimizge awdarǵanda “jiberilgen” degen maǵananı ańlatadı. Nızam shıǵarıwshı yáki bolmasa qanday da bir juwapkerli organlarǵa saylanıp qoyılǵan shaxs.
Mırzam kúldi sonda maǵan sıbırlap,
Sázendeler qosıqshılar bul jerde,
Heshte artist emes bari deputat,
Parlamenttiń aǵzaları bari de…
(“Alıs Malayzıya keshelerinde”)
Quwatlawǵa ótti kóp adam,
Soldat deputatlar sovetin.
(“Eki dunya”)
Spiker- sózi ingliz tiliniń “speaker” sózinen alınǵan. Biziń tilimizge awdarǵanda “orator” degen mánisti bildiredi. Angliyada hám ayrım ingliz tilles mámleketlerinde parlamenttiń tómengi palata aǵzası. Bul lawazım házirgi kúnde elimizde de bar.
Spiker sózi I. Yusupov shıǵarmasında parlament baslıǵı mánisinde jumsalǵan.
Spiker – parlament baslıǵı bunda,
Bizdi qonaq etti dasturxan jayıp,
Izli-izinen qosıq jańladı sonda,
Biytanıs jaǵımlı sazlar ájayıp.
(“Alıs Malayziya keshelerinde”)
Shayır shıǵarmalında usı toparǵa tiyisli “obkom” sózide jumsalǵan. Bul atama basshı , basqarıwshı mánilerinde qollanılǵan.
Bunı bizler birew – erte, birew – kesh:
Bayaǵıday “húrriyt – shák”ke ayırǵan,
Obkomıń joq siyasatqa súyregen,
Paxtakesh paxta egiwdi úyretken…
(“Tók tawındaǵı oylar”)
Obkom boldı dep seni elge
Jurt tınıshlıq bermey júr maǵan…
(“Awıl jolında”)
|
| |
