|
I.Yusupov shıǵarmalarında qollanılǵan jámiyetlik-siyasıy leksikanıń temtikalıq toparları
|
| bet | 2/5 | | Sana | 24.05.2024 | | Hajmi | 46,46 Kb. | | #252696 |
Bog'liq I Yusupov shıǵarmalarındaǵı jámiyetlik siyasiy leksika (2)1I.Yusupov shıǵarmalarında qollanılǵan jámiyetlik-siyasıy leksikanıń temtikalıq toparları.
Shayır shıǵarmalarındaǵı jámiyetlik-siyasıy leksikaǵa tán sózlerdi belgili bir tematikalıq toparlarǵa ajıratqan halda analizlep shıǵıw nátiyjesinde biz olardı tómende tiyisli bólimlerde kórip shıǵamız.
2.Lawazım hám ataqtı bildiriwshi sózler.
Bul máseleni úyreniwde biz usı kúnge shekemgi izzertlengen miynetlerge súyenemiz. Túrkiy tillerde, sonıń ishinde Qaraqalpaq tilinde lawazım hám ataqtı ańlatıwshı jámiyetlik-siyasıy atamalardıń izzertleniw dárejesi júdá joqarı dep ayta almazmız. Solay bolsa da 19-ásir Xıywa xanlıǵında ámelde bolǵan lawazım ataqlar haqqında sol dáwirde jarıq kórgen tarıyxıy shıǵarmalar menen bir qatarda Xıywa xanlıǵı arxivi materialları tiykarında dóregen miynetler bar. Bul miynetler bizge úlken járdem beredi. Sebebi, Qaraqalpaq klassikleri Ajiniyaz, Berdaq, I.Yusupov dóretpelerinde bar bolǵan lawazım hám ataqlardıń klassifikaciyası yamasa túsinigin derlik ushıratpaymız. P.P. Ivanov izertlegen Xiywa xanları arxiviniń 89-dápterinde is haqı tólenetuǵın ataq hám lawazım iyeleri dizimi kórsetilgen. Bul dápter 1275 hijriy (1858-1859) jılǵa tiyisli bolıp múshel boyınsha jılqı jılına tuwra keledi, onda 104 ataq hám lawazım ataması keltirilgen.
Shayır shıǵarmalarında ushırasatuǵın lawazım hám ataqtı ańlatıwshı sózlerdi óz náwbetinde tómendegi kishi toparlarǵa ajıratıw múmkin.
Absalyut hukimdar (monarx) túsinigin ańlatıwshı sózler.
Qaraqalpaq klassik shayırları, solardıń ishinde I.Yusupov shıǵarmaları tilinde “monarx” túsinigin ańlatıwshı bir qansha sózler bar bolıp, olar shıǵarma jazılǵan yáki waqıyalar sáwlelenip atırǵan dáwir, avtordıń jeke stili basqa da táreplerin itibarǵa alǵan halda bir birine mániles sıpatında ayırım orınlarda bolsa ayırmashılıqlarǵa iye bolǵan halda jumsalǵan. Shayır dóretiwshiliginde bul túsinikti ańlatıwshı xan, shax, patsha, hákim, hukimdar, kátquda jurtbası, prezident sıyaqlı tariyxıy sózler jumsalǵanlıǵın kóremız.
Xan sózi, Xan patsha, Áyyemgi túrkiy tilinde qoǵan bolıp, eski ózbek tilinde xon hám Qaraqalpaq tilinde xan formasına iye bolǵan usı sózdiń qollanılıw órisi hám de mánileri kólemi bir qansha keńeygen.
Mısalı. I.Yusupov shıǵarmalarında onıń tómendegi mánilerin ushıratamız.
1.Mámleketlik basqarıw xanlıq bolǵan mámleket hukimdarı. Xiywa xanları ataǵı hám xalq arasında xan sózi menen atalǵanlıǵı tarıyxıy kórkem shıǵarmalar, xalq awızeki dóretiwshiligi úlgilerinen bizge málim. Biraq shayır dóretiwshiliginde ózine tán stiline say, bul sózdiń monarx túsinigin ańlatıwshı basqa sózlerge qaraǵanda kem qollanılǵanlıǵın bayqaymız.
Ǵázep penen qaynap xalqtıń qanı,
Taxtınan ayırdı zalım patshanı
Hám dúzde mal baǵıp júrgen paqırdı,
“Taxtqa otır, xan boldıń” dep shaqırdı …
Aqsha dárya boyı gúlistan bolıp,
At shıǵardı kimseń Ayaz xan bolıp.
(Ayaz qala).
Bul qatarlar shayırdıń Qaraqalpaqtıń eski qalalarınan biri “Ayaz qala”ǵa arnalǵan qosıǵınan keltirildi. Bul mısaldaǵı xanlıqqa baylanıslı hádiyseler xalq awızeki dóretiwshiliginiń úlgilerinen esaplanadı.
“Qay zamannıń múlki? Xan ba yáki bek?
Alım ba, shayır ma bul jatqan marhum?”
(sonetler)
Shah sózi de shayır shıǵarmalarında tómendegi bir neshe túrli mánilerge geslesedi.
Bul atama tuwra mánisinde xan sóziniń sinonimi sıpatında gezlesedi.
Arxivlerde ǵana qalar shań basıp
Ímperatorlardıń, shahlardıń atı.
(“Siz jasaysız Ámiw jaǵalarında”)
2.Mámleketlik sistema shahlıq mámleket baslıǵı, yaǵnıy Xorezm shah mánisinde belgili mazmunda.
Serleseń Xorezm shahlardıń waqtın
Suw qit bolsa taslap qashtılar taxtın…
(“Ámiw jaǵasında jaynap turasań”)
Patsha sózi, Iran tillerine tán sóz bolıp, bul sóz manarx túsinigin ańlatıw ushın klassik shayırlarımız tilinde keń qollanılǵan. Shayır shıǵarmalarınıń kópshiliginde patsha sózi monarx túsinigin ulıwmalastırǵan halda qollanılǵan. Bunı tómendegi qatarlar arqalı da kóriwimizge boladı.
|
| |
